Ажырасу Орындағандар: Ермаханова Айнура Ермаханова Жаркынай Алдан Айнұр

Ажырасу

Ажырасу – бұл отбасылық өмірдің дұрыс ұйымдаспауының, ұрыс-керіс, жиналған ашу-ыза, реніш және калеңсіздіктердің ұзақ уақытқа созылуының мәресі. ажырасу жағдайы кезінде ең көп эмоционалды күйзеліске түсетін- бұл әйелдердер мен балалары дейді. Бірақ, ата- анналардың көбі болған жағдайдың балансына, оның ішінде, бойында тұлғалық, физиологиялық өзгерістер болып жатқан жасөспірім шақтағы балансына қалай әсер ететіндігін, оған ата- анналарының арасында таңдау жасау қандай қиын тиетіндігін мүлдем ескермейтіндер кездеседі. Жасөспірімдік шақтағы балаларда көптеген өзгерістер болып, қажеттіліктер аясы кеңейе түседі.

«Олар мені тыңдағысы келмейді!»- бұл жасөспірімдік шақта ең көп кездесетін үлкендерге наразылық, архыз-шағымдардың бірі. Зерттеулер нәтижелерінен анықталғандай, жоғарғы сынып оқушыларының ата-анусымен түсінісу, олармен ашық сөйлесу және жақсы араласу жетінші, тоғызыншы сыныптар аралығында күрт төмендейтіндігін көрсетті. Осыдан келіп, ата-анналарға арналған уақыттың босым бөлігі құрдастарға кететіндігі сұрау жүргізу барысында анықталған (Кон И.С.). Сол себепті, ата-анналар осындай өзгерістерді есепке алып, олардың әртүрлі жағдайларда мінез-құлқын третей алуына көмек беріп отырулары қажет.

жасөспірімдердің ата-анусының ажырасуына көрсеткен эмоционалды реакция лары; отбасындағы ажырасу жағдайына бейімделу кезінде пайда болған проблемалар; ажырасудың жасөспірімнің болашағына, тұлғалық дамуына тигізетін әсері. Г.Фигдордың ойы бойынша, ажырасудан кейінгі дағдарыстың ұлғайып кетуіне екі себеп бар: яғни, біріншіден, ол ажырасудың салдарынан болатын балладағы әртүрлі жағдайларда өзіне жауапкершілік ала алматы, екіншісі – баламен қалған әкесінің немеце анусының дағдарысы

Ата-аннаның ажырасуы әр баланың өмірінде маңызды роль атқарады. Ажырасудың ұзақтығы ажырасу жағдайын қайғырудың критериі болып табылады. Мысалы, кейбір балалар өзінің анусын немеце әкесін бір ай немец бір жил бойы асыға күтеді. Олар мұңаяды, денегмен, денсаулықтары сау қалпында болады. Ал кейбір балалар ажырасқанның артеңінде-ақ бірден өзгеріп, мүлдем басқа болып кетеді,яғни бұл баланың ажырасуды қалай түсінетіндігіне байланысты: әкесі немеце анусы мәңгіге кетіп бара ма, жоқ әлде қайтадан қайтып кале ме денег ойлардың мазалауы. Ажырасу басқа барлық айырулардың түрінен (ата-аннаның біреуінің өлімін қоспағанда) несімен ерекшеленеді; бұл денегіміз соңғы шешім бе, қайтып келместік немеце үйреншікті жағдайлардың өзгерісі ме; әдетте, бұл жағдай балаға «анусы мен әкесі ажырасады» деп жариялауды естіген кезде пайда болады, яғни балаға әкесі (немеце шешесі) мәңгіге кетіп барады, әкесі немеце шешесі олармен енді қайтып тұрмайды, және т.б. деп айтқан уақытта туындайды. Бұл жағдай ажырасушылықты-жоғалтып алушылыққа айналдырады [ 12, 37 – 57 б ]

қайғысын бөлісу және онымен қорқыныштары жайлы сөйлесу, коалиция жасауға тырыспау, яғни басқа ата-аннаны кінәламау, осыған байланысты болған конфликтілерді балаға жүктемеу – бұлардың барлығы бала үшін күрделі жағдайда ата-анналардың көрсететін көмектерінің алғашқы қадамдары болып табылады. Бала үшін ажырасу жағдайының маңыздылығын бағаламауға әкалетін ата-аннаның күнә сезімі оларды иллюзияға снегу немец балансы үшін ажырасу ешқандай қорқыныш тудыратын оқиға бола қоймас денегге үміттеніп, осы себептерге байланысты ата – анналар баланың жан айқайын байқамайды немец оларды көрсетуге кедергі келтіреді. Мұндай ата-анналардың жағдайын ажырасу арқылы келтірген ауырлықты өз жауапкершілігіне алғысы келмейтіндігімен түсіндіруге болады [24, б]. Жауапкершілікті өзіне ала алмау, өтірік айту, жасыру, күнәні басқа адамға жабу тек ажырасудан кейінгі алғашқы көмекке ғанна кедергі келтіріп қоймай, көптеген балалардың психикалық жағдайларының нашарлауының екі негізгі себептерінің бірі болып табылады. Баланың ажырасуға денег реакция ларын ата-анналар дұрыс түсінбей, олар баланың кризистік жағдайдан шығуына мүмкіндік бермейді. Ата- анналар баланың мінез-құлқы, жан айқайы ажырасумен байланысты екендігін түсінбейді. Баланың мінез – құлқындағы өзгерістерді ата-аннаның сын дары мен кінәлаушыларының өзара байланысты екендігін де түсінбейді. Бала көмекке сенгеннің орнына, одна сайын өзін жалғыз сезініп, ажырасу жағдайына тән аффектілер мен қорқыныштар одна сайын күшейе түседі. Нәтижесінде, ата-аннамен конфликтіге апаратын мінез – құлық ата – аннаның жан қуатын, ескермеушілер мен сындардың жұмсауын талап етеді [30, б].

Толық емс отбасында психологиялық климат бұзылады, оған тән нәрсе шеттетілу, қоғамнан тыс қалу. Көбінесе толық емс отбасы - аннаның бір немец одна да көп балалармен болуы. Мұндай отбасында анна өзіне тән емс көптеген қызметтерді атқаруға мәжбүр болады, сонымен қатар толық емс отбасында балалар біржақты феминистік тәрбие аллоды. Вильям Сатирдің айтуы бойынша, толық емс отбасындағы бала тұтастай ер адамды және тұтастай әйел адамды шелестите алмайды және түсіне алмайды. Баламен қалған ата – анна үшін екінші жоқ анусы немец әкесі туралы негативті, яғни, жағымсыз ой қалыптастыру қиын емс. Балаларымен қалған әйел баллада барлық еркектер сендай шаман денег ойдың қалыптасуына барынша күш салуы мүмкін. Осыны естіген ұл бала әрең денегде «ер адам» болу жақсы емс денегіне сенеді, сол себептен ол өзінің де жақсы емс екендігіне күмән туындайды [38, б].

Педагогтар жүргізген зерттеу материалдары көрсеткендей, жасөспірімдердің оқу үлгерімі көбінесе отбасылық қарым- қатынас, отбасының тұрақтылығы немеце дұрыс ұйымдаспауына тәуелді болады. Шын мәнінде де, толық отбасында баланың мінез-құлқын бақылау запалы түрде болады. Көп жағдайларда кәмелетке толмаған заң бұзушылардың арасындағылардың көбін толық емс отбасынан шыққан жасөспірімдер құрайды. Криминология аумағымен заң психологиясының мамандарының көрсеткіштері бойынша, жағымсыз отбасылық орта көп жағдайда жасөспірімнің қалыптасып кале жатқан тұлғасына әсер етіп оны әлеуметке қарсы әрекеттер жасауға итермелейді [ 12, 229 – 335 б.].

Ата-анусы ажырасқан жасөспірімдердің көбі бақытты жұп құруға өте тырысады және өз ата-анусының қателіктерін қайталамауға, әуелі балаларына қатысты ата – насының жіберген қателіктерін өз балаларына қайталамауға үлкен талпыныстар жасайды. Жоғарыда айтылғандай, ата – анналардың ажырасуы жасөспірімнің өз жеке отбасыларына әсері жоғары болады. Сонымен қатар, ажырасудан отбасындағы жасөспірімдер өз қатарластарына қарағанда артерек үйленіп, өзіне жетіспеген эмоционалды жилулықты өзі қалыптастыруға, өз сәйкестілігін табуға тырысады. Алайда мұндай арте некалесулер көп жағдайда ажырасуға алып каледі.

Жасөспірімнің ажырасу жағдайына денег реакциясының психологиялық бейнесін құру үшін оның мінез-құлқын немеце симптом дарын ескеру қажет. Мінез-құлық ерекшеліктері қайғыру реакциясы ішінде аффект түрінде болуы мүмкін, бірақ олар сонымен қатар ерекше қорғану механизмдері және бейсанналы құмарлық арасындағы конфликтілерден тұратын күрделі невротикалық жағдайларды бейнелеуі мүмкін. Бірақ маңызды деп есептелетін жағдай, ол ерекше аффектілер немеце психикалық конфликтілер ешбір жағдайда сырттан көрініс таппауы керек, өйткені оларды үлкен адамдар «қалыпсыздық симптом дары» ретінде қабылдайды. бұл балалардың ажырасу жағдайы үшін өз – өздерін кінәлауы. Көп жағдайда балалардың ата – анусын немец олардың біреуін ғанна кінәлауы өзінің жеке басын кінәлау сезімін қорғау болып табылады. бала өзін конфликтілердің басты себебі ретінде қабылдай бастарды.

қоса ажырасу жағдайына түскен балаларда болатын ең үлкен қорқыныш түрі - ол әкесін кейін тағы да анусын жоғалтып алу (немеце керісінше) қорқынышының пайда болуы. Ажырасу балаға ашу – ыза, ұят ізін қалдырды. Балалар ажырасуды ең алғаш ата-анусының арасындағы қарым-қатынасқа байланысты деп қабылдамайды. Олар өздерін әкесі немец анусы тастап кететіндігін түсінеді. Өкпелеу сезімдері, болашақ алдындағы қорқыныш, ажырасқан жұбына денег ашу-ыза, жек көру сезімі, сонымен қатар (жиі бейсанналы түрде) балаға қатысты да байқалып отрады. Ата-анусының ажырасудан кейін баланың дамуы жайында бір-бірімен өте тығыз байланысты екі сұрақ туындайды. Бірінші сұрақ калесідей түрде болады: бала үшін толық емс отбасында өмір сүру денег нені білдіреді, яғни тек қанна үлкендердің біреуімен ғанна тұру. Екінші сұрақ: баланың енді бірге тұрмайтын ата-аннаға денег қарым-қатынас құндылығы және маңыздылығы. Осы сұрақтардың екеуі де соңғы жилдары ажырасу мәселесіне арналған зерттеу жұмыстарының маңызды мәселелерін құрайды. Ажырасудың бала тұлғасының дамуына жағымсыз әсер етуін шоктейтін немеце көмек беретін мүмкіншіліктер ата-анналар балаға ата-аннаның екеуімен бірдей интенсивті қарым-қатынас жасауына жағдай жасаған кезде, яғни бала бірге тұрмайтын ата – аннамен де қарым – қатынаста болатын бокса, ххонда балаға ата-анусының берген көмегі ұтымды болады. көптеген балалр ата-анусы көп жил бұрын ажырасқан бокса да – бала да үнемі әкесіне денег сағыныш жалғаса береді. Сонымен қатар, оларда отбасының қайтадан қосылуын армандайды.

балалар өздерін ешкімге керексіз сезініп, реніш сезімі босым болып, өз құрбыларынан әлеуметтік жетілу және өзінің адамгершілігін сезіну сезімінің дамуы жағынан кеш және орта қаллоды. ата-аннаның әрқайсысы өз қызығушылықтарына баланы араларындағы ұрыс-керіске тартатын бокса, ххонда балалар күрделі конфликтіге түседі. Мұндай ата-анналар өздерінің жұбайлар жайлы жақсы нәрсе айтпайды, баланы ата-анна көп жағдайда тыңшы ретінде пайдаланып, ажырасқан жұбайы туралы сұрастырады немеце керісінше, кейбір нәрселерді айтуға шок қояды. Балаға мұндай жағдай үлкен күйзеліс тудырады. Бір жағына ол бұрынғыдай ата-анусының екеуін де жақсы көреді, ал екінші жағынан – бала ата-анусының күткендерін ақтай алмай қалып, соның себебінен екеуінің біреуінің махаббатын жоғалтып алудан қорқады. Ажырасу мәселесіне байланысты неміс ғалымы Юдифи Валлерштейн дәлелденегдей, ата-анналар арасындағы агрессивті келіспеушіліктер баллада тек күйзеліс конфликтілерін ғанна туғызбайды, сонымен қатар, олар өздерін бақытсыз махаббаттан емс, жек көрушіліктен пайда болған баламыз деп ойлайды. Бұл балалар өзінің еліктеуші адамына қатысты сәйкестендіру процесінде де үлкен қиналысқа түседі, олар өздерін жақсы көрмейді және өз өмірінің мәні неде екенін көре алмайды, көргісі де келмейді [18, б]. Көптеген балалар өздерінің анналарын әкалерінің жоқтығынан кінәлайды.

баланың ажырасудан кейінгі ата-аннаның конфликтілі қарым-қатынастарына араласуы пассивті болады. Ол өзін қылмыскер емс, жәбірлеуші деп есептейді. Оның мінез-құлық аффектілері өзінің ниетіне, ойына бағытталған және ол ата-аннаның ниетімен жүзеге асырылады. Баланың ниеті, ойлары өзіне көңіл аудартуға және ауырсыну мен қорқыныш сезімі, сонымен қатар айырылуды шоктеуге бағытталған. Тек қанна ата-анналардың қайғырулары қарама-қайшы емс, көптеген балаларда ата-аннаның екеуіне де денег махаббатпен қатар олардың қайта қосылу керек денег арман бірге жүреді. Осымен бірге балаларда кері бағытта жүретін күшті тенденциялар байқаллоды, әсіресе, қамқорлықты қолға алмаған адамға, яғни - әкесіне бағытталған. Бала анусын жақсы көріп тұрып, соған қатысты баллада қорқыныштың әсерінен анусына денег агрессия пайда болып, қорқыныш сезімінің әсерінен бала анусына одна сайын тәуелді бола бастарды. Бұл агрессия баламен бірге тұрмайтын ата- анусына көшетін бокса неғұрлым азаятын еді. Ата-аннаның ажырасумен байланысты көптеген балалар өздерінде кінә сезімін дамытып алуларынан әкалерінің жоқтығы үшін кінәні өтеу қорқынышының өсуіне әкелуі мүмкін. Кейбір балалар керісінше, өкпелерін өз санналарында сақтап, әкалерін кешірмейді (көп жағдайда өмір бойы). Олар өздерін тастанды деп сезініп, сол атқа қалғандары үшін кектерін алуға тырысады. Кей кездері анусына бағытталған жағымды талпыныстар әкесіне де бағытталуы мүмкін. Баланың анусымен идентификациялануы да оның әкесінен бас тартуына әсер етеді. Осы және басқа да мотивтер баллада әке махаббатына қарама-қарсы ағысты туғызады, яғни баланың әкесімен сәйкестенуіне қарсы әсерін тигізеді. Бұл психодинамикалық мәселе мынадан тұрады: өкпе, кінә сезімі және қорқыныштарын жоюға қолданылатын әкесіне қарсы тітіркендіргіштің дамуы шын мәнінде баланың психикалық мәселелерін кеңейтеді. Көп жағдайда балалар ыстық махаббат пен жек көру сезімінің ортасында қаллоды. Көптеген балаларға күресуге тура калетін жағдай, ол өз агрессияларын әкалеріне жұмсауларына байланысты анусына денег қарым- қатынас сақталлоды [33, б].

Көп зерттеулерде ажырасу жағдайынан кейін көмек көрсетілген балалар мен көмек көрсетілмеген балаларды салыстыруда балаларда едәуір айырмашылық кездескен. Мұндай балалар, яғни дер кезінде психологиялық көмек алғандар ажырасудан кейін көптеген айлар бойы конфликтіге көлемді қорқыныштарды сыртқа көрсеткен, денегмен отбасында ата- аннаның біреуімен жалпы шиеленіс өсе түскен, бірақ ажырасудан кейін отбасылық жағдай қауіпсіздікті ұсынғаны соншалықты, олар жағдайлардың өтуі барысында өздерінің қорғаныстарын біршама босата алды (әсіресе балалар әлі жеткіншоктік жасқа жетпеген кезде). Балаға денег психикалық қысымның күштілігі соншалықты, ата-анусының ажырасуының нәтижесінде баллада постравматикалық күйзеліс, яғни шыдамына шок қойған қорқыныштардың жарылысы болады. Ата-анусы ажырасқан балалар агрессиялы конфликтіге неғұрлым бейімді болып калетін сияқты: өкпелеу, негізгі қажеттіліктерден бас тарту, регрессивті процестер, сәйкестену процесі және кінә сезімі баланың ата-аннаның біреуіне немец екеуіне бірдей агрессияның күшеюіне әкаледі. Конфликтілерді өңдеу нәтижесі әр баллада әртүрлі болады. Бала қорқыныштарын өзінің агрессиясына бағыттауы мүмкін. Осының әсерінен ол өзінің ары қарай жалғасатын өмірінде басынан өткен сәтсіздіктер мен адалсыздықты, тітіркенуі мен ашу - ызасын сыртқа шығарып көрсетуден қорқуы мүмкін.

Ерекше ұзақ мерзімді бұзылыстарға өзін толық сезінбеу мәселесі жатады. Егер балалар өздерін – тастанды және жеткілікті өлшемді махаббатты ала алмадым деп сезінсе; егер олар өз отбасын сақтап қалмауда өздерін кінәлі сезінсе; егер отбасынан кеткен адаммен бірге өздерінің маңызды бір бөлшегін жоғалтып алғандай сезінсе; егер өздерінің сексуалды сәйкестігінде сенімді болмаса; егер олар анусы үшін жетіспейтін жұптық орнын баса алмайтынын сезінсе; егер олар өздерін керексіз, ештеңеге жарамсыз екендігін сезінсе; егер олардың кінә сезімі өздеріне жаңа бір қате жасап қоюына қорқыныш тудырса және т.б. Балада өзі туралы көріністердің барлығы бейсанналы түрде болады. Сондықтан көп жағдайда ата - насы ажырасқан балалар өмір бойы махаббатқа лайық емспіз деп ойлап, сәтсіздікті қайта басынан кешіру қорқынышын алып жүреді [42, 25-32]. Балаларда бұл мәселер кішкентай кезінен пайда болады, ол «өзіне ұқсайтындармен» қарым-қатынасында, кейіннен – жеткіншоктермен қарым- қатынаста ең соңында – кәсіби және қоғамдық өмірде көрініс табады. Бір жағынан, бұл өзін толық сезінбеу сезімімен байланысты, осы арқылы олар өздерін жеңіліске түскен деп сезініп, не бірлестікпен қашады, не өзінің артықшылығын үнемі дәлелдеп отыруға мәжбүр болады.

Салыстырмалы зерттеулерге қарағанда ажырасудан кейін балалардың бейімделуі оның анусының ары қарайғы іс-әрекетіне тәуелді болады, яғни анусы қайта заңды некеге тұра ма, әлде азаматтық некеде бола ма, жоқ ер адамдармен қарым-қатынасты үзе ме т.б. Аналары заңсыз түрде басқа ер адаммен бірге тұрған жасөспірімдерде бейімделу өте ауыр өтеді. Нәтижесінде, олар өздеріне сенімсіз болады. Көп жағдайда әкалері балаларымен кездескенде анналарының қылығын кекетіп, жақсы сөздер айтпайды, сол себепті жасөспірімдер моральдық тұрғыда әлсіреп қиналлоды. Алайда, бұл проблеманың бәрін шешуге болады. Ол үшін жалғыз бала тәрбиелеп отырған әйел өз балаларына ер адамдар туралы жағымсыз түсініктеме қалыптастыратындай іс-әрекет жасамау керек. Өзі бұрыннан танитын немеце сыйласатын ер адамдар мен балалардың арасында жағымды, жақын қарым-қатынас жасауға мүмкіндік жасай білу керек [45, б] Әсіресе, толық емс отбасында ұл балаларға өте қиын болады: олар қоғамды әйел билейді, ал ерлер ешкім емс денег ойға келуі де мүмкін. Осыған қарамастан олар өз анналарын қорғаумен болады да, өз жеке өмірлерін шелестите де алмайды. Нәтижесінде, олар өздерінің гетеросексуалды құмарлықтарын сезінбейді де. Кейбір жағдайларда керісінше, жасөспірімдер анналарына қарсы шығып, үйден қашуы да мүмкін. Осының барлығының нәтижесінде жасөспірімдер әйелдерге шаман іс-әрекет жасауға бейім болып тұруы да осыдан.