14 - MARUZA MAVZU: RANGLI METALL VA QOTISHMALAR. REJA: 1. M IS ASOSIDAGI QOTISHMALAR. (L ATUNLAR ). 2. M IS ASOSIDAGI QOTISHMALAR (B RONZALAR ). 3. A LYUMINIY QOTISHMALARI. 4. M AGNIY VA TITAN ASOSIDAGI QOTISHMALAR. 5. P ODSHIPNIKBOP ( ANTIFRIKTSION ) VA BOSMAXONA QOTISHMALARI.

1. Mis asosidagi qotishmalar. (Latunlar). Misni rux, qalay, qorgoshin, temir, marganes va boshqa elementlar bilan hosil qilgan birikmalarga mis qotishmalari deyiladi. Mis qotishmalari latunlar va bronzalar ga ajratiladi. Latunlar. Latun mis bilan ruxning qotishmasi bolib, uning texnologik va mexanik xossalari yuqori boladi. Ularning keng foydalaniladiganlari tarkibida rux miqdori 40-42% boladi. (14.1-rasm).

Tarkibida rux 39% bolgan latun a qattiq eritma bolib, bunda shuning elementar fazoviy kristall panjarasi saqlangan holda ayrim atomlari Zn (rux) bilan orin almashhadi. Shu sababli, bu latunlar plastik, puxta va korroziyabardoshh boladi. Qotishmaning likvidus va solidus chiziqlarining yaqinligi sababli ular yaxshi quyma xossalariga ham ega boladi. Tarkibida rux miqdori 46 % bolganlari αQβ 1 fazaga ega. β 1 faza juda qattiq va mort boladi. Latunlarning mexanik va texnologik xossalarini yanada yaxshilash uchun ularga malum miqdorda Al, Ni, Si, Mn, Pb, Fe va boshqa elementlar qoshib, maxsus latunlar olinadi. Latunlarga qoshiladigan elementlarning turi va miqdori qotishmadan kotilgan xossalarga kora belgilanadi. GOST boyicha L harfi va raqamlar bilan markalanadi. Masalan, L 96 da L harfi latun ekanligini 96 raqami esa qotishma tarkibidagi 96% mis borligini bildiradi. Maxsus latunlarni markalashda L harfidan keyin qotishma tarkibiga kiritilgan elementlar nomlarini bosh harfi keyin esa raqamlar yoziladi. 9-jadvalda latunlarning ayrim markalari, mexanik xossalari va ishlatilish joylari keltirilgan. (GOST va GOST ). Masalan, LS 59-1 da LS qorgoshinli latunni, undan keyingi raqam esa mis (59%) va rux (1%) miqdorini bildiradi.

14.1-jadval

Shuni takidlash kerakki, latun tarkibidagi mis qancha kop bolsa, uning plastikligi, korroziyabardoshligi Shuncha ortadi. Latunlarning texnologik korasatkichlariga kora ular bosim bilan ishlanadigan (deformatsiyaga beriladigan) va quymalar olinadigan xillarga ajratiladi. Bosim bilan ishlanadigan latunlar (L96, LS59-1, LAJ va boshqalar) yuqori plastik xossaga ega bolib, ulardan olingan quymalar bosim bilan ishlanib ulardan listlar, lentalar, trubalar tayyorlanadi. Quyma latunlarning (LK80-3L) LKS , LMUJ va boshqalar oquvchanligi yuqori bolib, likvidatsiyaga ham beriluvchi antifriktsion xossaga ega. Bu qotishmalardan podshipniklar, vtulkalar, chervyakli vintlarning zagotovkalari qoliplarga quyish yoli bilan tayyorlanadi.

2.Mis asosidagi qotishmalar (Bronzalar). Mis bilan qalay qotishmasi bronza deyiladi. Malum, qalay qimmatbaho metall bolganligi sababli, uni tejash hamda qotishma xossalarini zarur tomonga ozgartirish maqsadida bronza tarkibidagi qalay qisman yoki tola Al, Fe, Pb, Zn va boshqa elementlar bilan almashhtiriladi. Masalan, Al kiritishh bilan alyuminiyli bronzalar (masalan, BrAB, BrA7), Pb kiritishh bilan qorgoshinli bronzalar (masalan, BrS30), berilliy kiritish bilan berilliyli bronzalar (masalan, BrBg), Si kiritishh bilan kremniyli bronzalar (BrKMTS3-1) va boshqalar olinadi. Qalayli bronzalarning chozilishhiga mustahkamligi σvq MPa, nisbiy uzayishi δq3-15% boladi. Bronzalar GOST boyicha harf va raqamlar bilan quyidagicha markalanadi. Masalan, BrA11J6N6, bu yerda Br bronzaligini, A qotishmadagi alyuminiy 11%, J temir 6%, N nikel 6% ligini bildiradi, qolgan qismi esa misdan iborat boladi. 110 Bronzalar texnologik korasatkichlariga kora bosim bilan ishlanadigan va quymalar olinadigan bronzalarga ajratiladi. Bosim bilan ishlanadigan bronzalar (BrOTSSN3-75-1, BrOTSS5-5-5 va boshqalar) da listlar, sterjyonlar, truba va boshqalar ishlanadi. Quyma bronzalar (BrAJ9- 4LBrOF10-1 va boshqalar) don vint, vtulka, chervyak va boshqa detallar zagotovkalari quyish yoli bilan olinadi.

Shuni aytishh kerakki, mis qotishmalari strukturalarini organishhda xuddi qora metallar singari namunalardan shlaflar tayyorlanadi va strukturasi mikroskop ostida koriladi. Bunda reaktiv sifatida masalan, 10g FeCl 3, 30cm 3 HCl va 360 sm 3 N 2 O olinadi. Suvga bir oz spirt qoshilsa ham boladi rasmda mis qotishmalarining mikrostrukturalari keltirilgan rasmda Mis qotishmalarining tarkibidagi rux miqdoriga kora ular strukturasi va mexanik xossalarining ozgarish grafigi korsatilgan rasm: Mis qotishmalarining mikrostrukturalari, a - yumshatilgan latun; b -quyma bronza; v -yumshatilgan bronza.

3.Alyuminiy qotishmalari. Alyuminiyni Cu, Si, Mg, Mn va boshqa elementlar bilan hosil qilgan birikmalari alyuminiy qotishmalari deyiladi. Alyuminiy qotishmalarining puxtaligi, texnologik xossalarining yaxshixiligi, korroziyabardoshligi termik ishlovlarga beriluvchanligi kabi oziga hos xususiyatlariga kora, ular radiotexnikada, kabel sanoatida aviasozlikda keng qollaniladi. Alyuminiy qotishmalarining texnologik korasatkichlariga kora, ularning bosim bilan ishlovlariga beriladigan qotishmalari yuqori plastiklikka (δq40% gacha) ega boladi. Bu qotishmalarga alyuminiyning Mg va Mn li qotishmalari masalan, AMts, AMg2, AMg5 markalari kiradi. Bu markalarning birinchisida Mn 1-1,6% ni, ikkinchisida esa 0,3-0,0 ni tashkil qiladi. Alyuminiyning magniyli qotishmalarida magniymiqdori 6% dan oshmaydi. (GOST ). Bu qotishmalar bir fazali boladi, ulardan sovuqlayin shtamplab turli xil detallar tayyorlanadi. Shuni aytish zarurki, Al-Mg qotishmalari termik ishlovlar bilan puxtalanmaydi. Ularning termik ishlovlar natijasida puxtalanadiganlariga duralyuminiy hamda avillarni korasatish mumkin. Agar toblangan duralyuminiy malum sharoitda saqlansa, korroziyabardoshhligi yanada ortadi. Masalan, D16 markalisi (bu yerda D harfi duralyuminiyligini, 16 raqami tartib nomerini bildiradi).

Duralyuminiy qotishmasini o S temperaturada qizdirib suvga tushirib, toblab 3-5 kuni chiniqtirilsa, chozilishhga mustahkamligi 700 MPa gacha ortadi. Undan samolyotlarning lonjeronlari va stringerlari, karkas va boshqalar tayyorlanadi. Alyuminiyning puxtaroq qotishmasiga V95 va V96 markalar kiradi. Masalan, V95 markali qotishmasida 0,2-0,6% Mn, 1,8-2,3% Mg, 14-20% Cu, 5-7% Zn, 0,1-0,25% Cr bolib, qolganli alyuminiy boladi. Quyma qotishhalarining GOST boyicha AL1, AL2, AL3 va boshqa markalari bolib, ulardan turli shaklli quymalar olinadi. Quymalar olishda keng kolamda foydalaniladigan qotishma silumin deyiladi. Bu qotishma Al-Si birikmasi boladi. Alyuminiyning quyma qotishhhlarining 37 ta markasi bolib, ular haqida malumotlar tegishhli GOSTlarda berilgan. Alyuminiy qotishmalari quyidagi gruppalarga bolinadi: 1. Al ning kremiyli qotishmalari: Bu qotishmalar tarkibida kremniyning miqdori 4-13% gacha bolib, undan tashqari malum miqdorda boshqa elementlar ham boladi. Bu gruppaga kiruvchi qotishmalar quyilish xossalarining yuqoriligi, oson kesib ishlashi, payvandlanishi, qoniqarli mexanik xossalari bilan xarakterlidir. Masalan, kompressor korpuslari va boshqalar bu qotishmalardan tayyorlanadi.

2. Al ning misli qotishmalari. Bu qotishmalar tarkibida misning miqdori 4- 5% bolib, qolgan qismi boshqa elementlardan iborat boladi. Bu qotishmalarni quyilish xossalari pastroq bolib, darzlar hosil qilishiga moyilrokdir. Shu sababli bu qotishmalardan (AL7 va AL69), unchalik katta bolmagan oddiy shaklini quymalar (armaturalar, kronshteynlar) tayyorlashda foydalaniladi. 3. Al ning mis kremniyli qotishmalari. (AL3, AL5, AL6) bu qotishmalarning xossasi I va II gruppa qotishmalarinikiga yaqinroq boladi. 4. Al ning magniyli qotishmalari. Bu qotishmalarda magniyning miqdori 12% gacha b ulib, qisman boshqacha elementlar ham boladi. Bu qotishmalarning ham quyilish xossalari pastroq boladi. Lekin, korroziyabardoshhligi, mexanik xossalari pastroq boladi. Lekin, korroziyabardoshhligi, mexanik xossalari va kesib ishlanishi yaxshi bolib, nam atmosfera sharoitida ishlaydigan quymalar olishda foydalaniladi. 5. Al ning murakkab tartibli qotishmalari. Bu qotishmalar tarkibida Cu, Ni, Cr, Zn, Mn, Ti va malumki miqdorda boshqa elementlar bolib, bu qotishmalar yuqoridagi qotishmalardan puxtaligi, otga chidamligi va boshqa xossalari bilan farq qiladi. Masalan, bu gruppa qotishmalarning AL 1- markasidan porshenlar, tsilindr ust epmalai kabi detallar quyish yoli bilan tayyorlanadi. Shuni ham kayd etish lozimki, bazan kukun metallurgiya yoli bilan olinadigan alyuminiy qotishmalaridan ham foydalaniladi.

Bunday qotishmalarni olish uchun Al -Al 2 O 3 asosida olingan kukunlarga zarur elementlar qoshib, ulardan olingan yarim mahsulotlar yuqori temperaturada qizdiriladi. Masalan, (bu gruppa qotishmalarining AL1) A00-2, AO20-1, AN-2,5 markalari nisbatan yuqori to gacha chidamliligi, antifriktsionligi bilan boshqa qotishmalardan farq qiladi. Alyuminiy qotishmalarning mikrostrukturasida reaktiv sifatida 10g NaJY ning 100sm 3 suvdagi eritmasidan foydalanilgan. 4. Magniy va titan asosidagi qotishmalar. Magniy qotishmalari: Magniyning Al, Mn, Zn, Si va boshqa elementlar bilan hosil qilingan birikmalari magniy qotishmalari deyiladi. Bu qotishmalarning texnologik xossalarining yaxshiligi, korroziyabardoshhligi, yaxshi kesib ishlanishi, solishtirma puxtaligi yuqoriligi sababli ulardan samolyotsozlik va asbobsozlikda foydalaniladi. Magniy qotishmalar 2 gruppaga ajratiladi: 1. Deformatsiyalanuvchi qotishmalar. Bu qotishmalarning GOST kora, MA-1, MA2, MA2-1, MA8 va boshqa markalari bolib, ulardan armutaralar, murakkab shaklli turli mahsulotlar tayyorlanadi. 2. Quyma qotishmalar: bu qotishmalarning ML1, ML3, ML5 va boshqa markalar bolib, murakkab shaklli quymalar olishda foydalaniladi.

Titan qotishmalari: Ti qotishmalari tarkibida Al, W, V, Mn, Mo, Cr va malum miqdorda boshqa elementlar ham boladi. Bu qotishmalarning korroziyabardoshhligi, yuqori va quyi temperaturalarda xossalarini saqlay olishi, plastikligini va boshqa xususiyatlari tufayli ular turli sohalarda keng qollaniladi. Ti qotishmalarining bosim bilan ishlanadigan VT4, VT6, VT14 markalaridan hamda VT5L, VT14L, VT21L quyma markalaridan turli xil detallar tayyorlanadi. Antifriktsion qotishmalar: Bu qotishmalar Sn, Pb, Cu, Al elementlari asosida olinib sirpanish podshipniklarining val bilan ishqalanish yuzalarini tayyorlashda (vkladishlarga quyish uchun) ishlatiladi. Shu sababli bu materiallar yetarlii darajada yuqori mexanik xossalariga ega bolishhi bilan birga val sirtiga moslashunivchan, ishqalanish koeffitsenti kichik, issiqlikni yaxshi otkazadigan, korroziyabardoshh hamda, ozida moyni saqlay olish xususiyatiga ega bolmogi lozim. Bunday qotishmalarga babbitlar, bronzalar, antifriktsion choyanlar va boshqa materiallar kiradi. Lekin bularning J koproq tarqalgani babbitlanadi. Shuni kayd etish lozimki, bunday qotishmalarning puxta, nisbatan plastik va qovushhqoq asosida tayanch vazifasini otaydigan qattiq qoshimchalar boladi jadvalda amalda koproq ishlaydigan antifriktsion qotishmalarning xili, kimyoviy tarkibi, qollanish sharoiti va ishlatilish sohasi keltirilgan.. Babbit - qalayga (Sn) - Pb, Zn yoki alyuminiyga Alga, selin Se, mis Cu, kadmiy Cd, mishyak As va boshqa metallar qoshib tayyorlangan qotishmalar. Antifriktsion - sirpanib ishqalanish sharoitida ishlovchi detallar tayyorlanadigan material.

Antifriktsion qotishmalar ni organishh sohasida rus olimi A.A.Bochvarning olib borgan ilmiy izlanishlari muhim ahamiyati ega. A.A.Bochvarning ishlarni davom ettirib Zaytsev, Selvinskiy qora va rangli metallar asosida yangi antifriktsion qotishmalar yaratdilar. Valning aylanish tezligiga qarab hozirgi zamon mashinasozligida podshipnikbop, qotishmalar sifatida choyan, bronza, oson suyuqlanuvchi qotishmalar va antifriktsion kukun qotishmalari ishlatiladi. ASCH1, ASCH2, ASCH3 - antifriktsion kul rang choyanlar. A - antifriktsion, S-kulrang, CH-choyan. Asosiy ruxdan iborat bolgan babbitlarining TSAM10-5 va alyuminiyli babbitlarining ASM, AN2,5 markali mavjud. Markadagi B-harfi babbitni, TS-rux babbitni, A-alyuminiy babbitini, M- misni, B-harfidan keyingi raqamlar babbit tarkibidagi qalayning % hisobidagi orta miqdorini bildiradi. TSAM markadagi 10% alyuminiy va 5% mis, AN2,5 da esa 2,5% nikel borligini bildiradi. BN markali babbit ortacha nagruzka tasir etadigan podshipniklar tayyorlash uchun, BT markali babbit - avtomobil va traktor dvigatellari tub va shatun podshipniklari uchun, B16 markali babbit-kompressor elektrodvigatellari, kotarish mashinalarining podshipniklari kotarish uchun, B6 markali babbit - metall kesish stanoklari, nasoslar, sharli tegirmonlarning podshipniklari uchun, B83 markali babbit – kata nagruzka tasir etadigan podshipniklar, masalan, bug turbinalari, trubokompressor podshipniklari uchun ishlatiladi.

Antifriktsion kukun qotishmalaridan avomobil dvigatellarning porshen halqalari, oz-ozidan moylanuvchi podshipniklar va mashinalarning ishqalanuvchi boshqa detallari tayyorlanadi. Bosmaxonasi qotishmalari yetarlii darajada qattiq, oson suyuqlanuvchan, suyuq holatda oquvchan va qayta suyuqlantirganda kam quyundi hosil qiladigan bolishhi kerak. Bunday qotishmalar sifatidaRb-Sb-Sn sistemasidagi qotishhalar ishlatiladi. Qotishmalarning komponentlarini miqdori vazifasiga qarab tanlanadi. Masalan, Shrift tayyorlash uchun 73-77% Pb (qurgoshin), 20-23% Sb (surma), 2-4% Sn (qalay) dan iborat boladi.

ETIBORINGIZ UCHUN RAHMAT !