Қазақ тілі 7-сынып ЕТІСТІКТЕН ӨТКЕНДІ ҚАЙТАЛАУ

«Біле бер қанша білсең, тағы тіле. Жетерсің мақсатыңа біле-біле».

Қайталау сұрақтары: 1) Етістік дегеніміз не? 2) Ол нені білдіреді? 3) Етістіктің түрлері қандай? 4) Етістіктің райлары.

МысалдарОсы шақӨткен шақКелер шақ Асан мен Үсен ескі жұртта қалды Алыстан сағым елестейді Асан мен Үсен далада ойнады Балалар сабақ оқып отыр Бәрінде ұмытып қалыппын Үсен Асанды жұбатып отыр Олар ертең қалаға кетеді Арай қалаға бармақшы Оқушылар кеше сабаққа келмеді Асан далада қалғанына жылады

Топтастыру стратегиясы Етістік Есім ше Тұйы қ етісті к етіст ер Салт Саба қты болы мды Көсе мше

Сөйлеушінің сөзі арқылы қимылдың шындыққа қатысын, айтушының пікірін,көзқарасын білдіріп,белгілі бір грамматикалық тұлғалар арқылы жасалатын етістік түрі рай категориясы деп аталады. Етістіктің райлары қимылдың,іс- әрекеттің жүзеге асу,орындалу мүмкіндігіне қарай төрт түрге бөлінеді: ашық рай,бұйрық рай,, шартты рай,қалау рай. Жаңа тақырыпты түсіндіру.

Етістіктің райлары 1) ашық рай 2) бұйрық рай 3) шартты рай 4) қалау рай

Ашық рай - үш шақта тұратын етістіктер. Мысалы: жазып отырмын, жаздым, жазамын. Бұйрық рай – етістікке-айын,-ейін,- ыңыз,-іңіз,-сын,-сін,-айық,-ейік,-ыңыздар, -іңіздер қосымшаларының жалғануы арқылы жасалады. Мысалы: барайын, кел, айтсын, оқыңыз.

Ашық райдың мәні етістіктің шақ мағынасын білдірумен тікелей байланысты.Өйткені етістік белгілі шақта жұмсалғанда, сол қимылдың болуы арқылы сөйлеушінің ақиқат шындықты баяндауы байқалады. Үш шақтың бірінде қолданылып, сөйлеушінің шындыққа қатысты баяндауын ашық рай дейміз.

Бұйрық рай іс-әрекеттің тыңдаушыға я бөгде біреуге қаратылып, бұйыра,талап,тілек етіле айту мағынасын білдіреді. Мысалы: Тыңда, дала, Жамбылды! Бір жаққа қаратылып,қимылдың іс- әрекеттің орындалуын талап ету мағынасын білдіретін етістіктің рай түрі бұйрық рай деп аталады. Түбірдің жіктелу арқылы жасалады. Бұйрық райдың жіктік жалғаулары етістіктің негізгі және туынды түбірлеріне, етіс және болымсыз етістік тұлғаларына жалғана береді.

жа қ жекешеКөпше І ІІ ІІІ Барайын,келейін,санайын Бар-, кел-, сана, Барыңыз, келіңіз, санаңыз Барсын,келсін, санасын Барайық,келейік,санайық Барыңдар,келіңдер,санаңдар Барыңыздар,келіңіздер, санаңыздар Барсын,келсін,санасын Бұйрық райдың жіктелу үлгісі

Етістіктің бұйрық рай түріне кейде –шы,-ші жұрнағы жалғанып та жұмсала береді. Ондайда бұйрық райлы етістік бұйрық, талап ету мағынасынан гөрі өтініш, тілек, жалыну мағынасын білдіреді. Мысалы: (мен) алайын-алайыншы

Шартты рай – түбір + ca, се + жіктік жалғау. Мысалы: көрсем, барсаң, айтсаңыз, жүрсе. Қалау рай - түбір + қы, кі, ғы, гі + жіктік жалғау + кел. Мысалы: тойлағым келеді, барғың келеді.

Етістіктің шартты райы қимылдың, іс-әрекеттің болу болмау,іске асу-аспау мүмкіндігінінің шартын білдіреді. Шартты рай етістіктік негізгі және туынды түбіріне,етіс және болымсыз етістік тұлғаларына –са,-се жұрнағы жалғану арқылы жасалады. Мысалы: бар-са, жүр-се, кел-се Қалау – ниет, тілек дегенді білдіреді Сонда қалау рай дегеніміз іс иесінің қимылды, іс- әрекетті қалауын, соған ынтасын, ниетін білдіреді, бірақ беретін мағынасы нақтылы емес және белгілі бір жолдармен жасалады. Мысалы : Менің кітап оқығым келеді. Сабақтан шыққан соң үйлеріңе аман жетсеңдер игі еді..

Жаттығу жұмысы Деңгейлік тапсырмалар

1-тапсырма. 1-деңгей: Етістіктерді бұйрық, қалау,шартты райда жіктеңдер. Кел, жаз, оқы

Бұйрық рай (жекеше) Қалау рай (жекеше) Шартты рай (жекеше) I жақ II жақ III жақ

2-деңгей: Мақалдың жалғасын тап. 1) Анаңды Меккеге үш арқалап барсаң да, ) Ана сүтін ақтамағанды ) Анасын сүйгеннің ) Әкесіз жетім - жарты жетім,.....

3-деңгей: Жақша ішіндегі етістіктерді шартты рай, қалау рай тұлғасында қойып, сөйлемдерді аяқтаңдар 1) А Құнанбаев сияқты ақын (бол) келе ме? 2) Жамбыл өлеңдерін жатқа (айт) келеді. 3) (Оқы), балалар, шамнан шырақ жағылар. 4) Арман (кел), шомылуға барамыз. 5) Ертең жаңбыр жауса, саңырауқұлақ теруге (бар) келеді. 6) Елі сүйер азамат (бол) келеді. 7) Үйге (кел), сабақ оқимыз. 8) Қазақтанның картасын (біл) келеді.

V. Бекіту 1) Сұрақтарға жауап беру. 2) Венн диаграммасы.

Венн диаграммасы арқылы салыстыру Қимылдың іс- әрекеттің болу- болмау мүмкіндігінің шартын білдіреді -са,-се жұрнақтары арқылы жасалады. Негізгі не туынды, болымсыз етістік тұлғасына –ғы,-гі, шартты рай тұлғасы –са,-се игі еді, -ғай,-гей -са,-се жұрнағы арқылы жасалады, етістік

Ой толғаныс - INSERT кестесі БілемінБілгеніме сәйкес келеді Білгім келеді

Үйге тапсырма беру. 1) Ережені жаттау. 2) Етістік райларының әр түріне сөйлем жазып келу.

Сөйлеп тұрған сәтке байланысты қимылдың өту кезеңін білдіру етістіктің шағы деп аталады.

Етітіктің шағы Өткен шақ – сөйлеп тұрған сәттен бұрын болып кеткен қимыл, іс-әрекет Мысалы: Мен жазда Астана қаласына бардым. Осы шақ -сөйлеп тұрған кезде болып жатқан қимыл, іс-әрекет Мысалы: Аслан хат жазып отыр Келер шақ – сөйлеп тұрған кезде әлі болмаған, бірақ кейін болуға тиісті қимыл, іс-әрекет. Мысалы: Асан ертең нағашы атасына бармақ.

Етістік шақтарының жасалуы Есімше: өткен шақ есімшелер -ған, -ген, - қан,- кен, - ша, - ше, -дық, - дік, - тық, - тік, - дай, -дей, - сы, - сі Осы шақ есімшелер - атын,- етін,-йтін,-йтын. Келер шақ есімшелер: -ар,-ер,-р,-мақ,-мек,- бақ, - бек, -пақ, - пек Көсемше: өткен шақ көсемше - ып, -іп, -п. Осы шақ көсемше - а, - е, - й. Келер шақ көсемше: - ғалы, -гелі, - қалы, - келі, - ғанша, - генше, - қанша, - кенше

Етістік шақтарының жасалуы Етістіктің шақтары есімше, көсемше тұлғалы етістік түбіріне -ды, -ді, - ты, -ті, және –мақ, - мек, - бақ, - бек, - пақ, - пек жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады.

Шақтық мағынаны білдіретін етістік көбінесе жіктеліп келеді де, сол арқылы жақтық мағына береді. Жіктік жалғау шақ көрсеткіштерінен (есімше, көсемше және арнайы шақ жұрнақтарынан) кейін жалғанады. Мысалы: оқы-ған-мын, бар-ып-ты, бар-мақ-сың Сөйлеп отыр-ған-сың. (көмекші етістік) Жазып отыр-ған-мын.

ІІ. Деңгейлік тапсырмалар. "Атжарыс" ұлттық ойын элементі арқылы өтеді. Ережесі: үш деңгейдегі тапсырманы бірінші әрі дұрыс орындаған оқушы аламан бәйгеден бірінші болып келеді.

Мысал- дар нақ осы шақ ауысп. келер ш Жедел өткен ш мақс. келер ш бұрынғ. өткен ш ауысп. өткен ш болж. келер ш Жазды Күлмес Жатыр Кетпекші Кешке келемін Алмады- ңыз Айтыпты Қарайтын Барарсыз- дар Оқып отыр білген

Мысал- дар нақ осы шақ ауысп. келер ш Жедел өткен ш мақс. келер ш бұрынғ. өткен ш ауысп. өткен ш Жазды күлмес жатыр кетпекші Кешке келемін Алмады- ңыз Айтқан еді қарайтын барарсызд ар оқып отыр білген Мысал- дар нақ осы шақ ауысп. келер ш Жедел өткен ш мақс. келер ш бұрынғ. өткен ш ауысп. өткен ш болж. келер ш Жазды + күлмес + жатыр + кетпекші + Кешке келемін + Алмады- ңыз + айтыпты + қарайтын + барарсыз дар + оқып отыр + білген +

Келер шақ Келер шақ жасалуы мен мағынасына қарай Болжалд ы келер шақ Мақсатты келер шақ Ауыспал ы келер шақ Келер шақ қимылдың, іс- әрекеттің сөйлеп тұрған сәттен кейін болатынын білдіреді. Мысалы: Ол мектепке ерте бармақ. Сендер үйге келесіңдер. Бұл сөйлемдегі бармақ, келесіңдер деген етістіктер бару, келу қимылдарының әлі болмағанын, бірақ келешекте болатынын білдіріп тұр.

Болжалды келер шақ Болжалды келер шақ қимылдың, іс-әрекеттің болу мүмкіндігін айқын көрсетпей, болжай ғана айтылады. Болжалды келер шақ есімшенің –ар,-ер, -р, болымсыз етістіктен кейін –с жұрнағы қосылу арқылы жасалады да, ол етістік үш жақтың бірінде жіктеліп жұмсалады.Мысалы: Біз бар-ар- мыз. Сен оқы-р-сың. Сіздер кел-ме-с-сіздер

Ескерту. Болжалды келер шақ –с жұрнағы арқылы болымсыз етістіктен жасалғанда, қимыл, іс-әрекеттің болмауын болжай, күмән келтіре айтудан, білдіруден гөрі жігерлі, үзілді-кесілді мән беруге бейім болады: бар-ма-с-пын, кел-ме-с-пін. Кейде І жақ жіктік жалғауы – пын,- пін ықшамдалып, -н түрінде ғана жұмсалады. Мысалы, бар-ма-с-пын бар-ма-н, сөйле- ме-с-пін сөйле-ме-н болып та қолданыла береді.Мұндай тұлғалы етістіктер поэзияда да жиі кездеседі: Ескі бише отырман бос мақалдап, Ескі ақынша мал үшін тұрмын зарлап. (Абай)

жақ жекеше көпше Ібар-ар -мын, кел-ме-с-пінбар-ар-мыз, кел-ме-с-піз- ІІбар-ар-сың, кел-ме-с-сің бар-ар-сыз, кел-ме-с-сіз бар-ар-сыңдар, кел-ме-с-сіңдер бар-ар-сыздар, кел-ме-с-сіздер ІІІбар-ар, кел-ме-с Болжалды келер шақтың жіктелу үлгісі