50 А.Байтұрсынов атындағы көпсалалы мектеп – 50 А.Байтұрсынов атындағы көпсалалы мектеп – гимназиясы. гимназиясы. Тақырыбы: Жәңгір хан - өз заманының білікті. - презентация

1 50 А.Байтұрсынов атындағы көпсалалы мектеп – 50 А.Байтұрсынов атындағы көпсалалы мектеп – гимназиясы. гимназиясы. Тақырыбы: Жәңгір хан - өз заманының білікті тұлғасы. Тарих пәнінің мұғалімі: Тарих пәнінің мұғалімі: Әбен К.Б. Әбен К.Б. Шымкент қаласы Шымкент қаласы

2 Сабақ тақырыбы: Жәңгір хан - өз заманының білікті тұлғасы. Сабақ мақсаты: 1. білімділік. Бөкей ордасының құрылуы, оның мұрагері Жәңгірдің кезіндегі халықтың жағдайы, Исатай мен Махамбет көтерілісінің шығуы және Жәңгір ханның өз заманында білімді - білікті тұлға екендігіне сипаттама беріп, талдау жасап зерттеу. 2. тәрбиелік. Жәңгір ханның бойындағы жақсы қасиеттерін, халыққа жасаған игі істерін бағалап, оқушылардың бойында патриоттық сезім қалыптастырып, адамгершілік тәрбие беру. 3. дамытушылық. Тақырыпқа байланысты құжаттар, әдеби - мұралармен жұмыс істеп мәнін ашу, оқушылардың ізденімпаздығын және пәнге қызығушылығын қалыптастыру.

3 Сабақтың түрі: аралас сабақ. Сабақтың түрі: аралас сабақ. әдісі: оқытудың трек - сызбаларын қолдану. әдісі: оқытудың трек - сызбаларын қолдану. Сабақтың көрнекілігі: 1. Жәңгір хан суреті. Сабақтың көрнекілігі: 1. Жәңгір хан суреті. 2. Исатай мен Махамбет суреті. 2. Исатай мен Махамбет суреті ж. көтеріліс картасы ж. көтеріліс картасы. 4. рефераттар. 4. рефераттар. 5. тапсырмалар. 5. тапсырмалар. 6. тарихи құжаттар. 6. тарихи құжаттар. 7. С.Бабажанов " Этнографиялық 7. С.Бабажанов " Этнографиялық карталар ". карталар ". 8. Қазақстан тарихы хрестоматиясы. 8. Қазақстан тарихы хрестоматиясы. Пәнаралық байланыс: география, әдебиет. Пәнаралық байланыс: география, әдебиет. сабақ барсы: ұйымдастыру сәті. Оқушылар екі топқа бөлінеді. сабақ барсы: ұйымдастыру сәті. Оқушылар екі топқа бөлінеді. 12 оқушы. 12 оқушы. 1. зерттеу ччччччтобы; 2. жас тарихшылар ччччччтобы. алдын ала тақырыпқа байланысты тапсырмалар бөліп беріліп, зерттелкен. 1. зерттеу ччччччтобы; 2. жас тарихшылар ччччччтобы. алдын ала тақырыпқа байланысты тапсырмалар бөліп беріліп, зерттелкен.

4 Кіріспе. Кіріспе. Күні кеш егэ дейін еліміздің тарихында елеулі урны бар қазақтың біртуар хандар Бөкей хан мен Жәңгір ханның есімдерін құрметтеу былой тұрсын елеуден, ескеруден де қалған еді. Тарихи деректерде пайдалана отырып Бөкей мен Жәңгір қандай саясат ұстады, халқына қайыр - шапағаты тиді ме? - денег сауалға жауап іздедік. Күні кеш егэ дейін еліміздің тарихында елеулі урны бар қазақтың біртуар хандар Бөкей хан мен Жәңгір ханның есімдерін құрметтеу былой тұрсын елеуден, ескеруден де қалған еді. Тарихи деректерде пайдалана отырып Бөкей мен Жәңгір қандай саясат ұстады, халқына қайыр - шапағаты тиді ме? - денег сауалға жауап іздедік.

5 Жас тарихшылар ччччччтобы: Жас тарихшылар ччччччтобы: Бөкей хан кім? Бөкей хан кім? Бөкей – Бөкей ордасының ханы. Әбілқайыр ханның немересі, Нұралының балансы. Бөкейдің туған жилы белгісіз, 1815 жилы дүниеден өткен. Айшуақ хан тұсында хан кеңесінің төрағасы болған жылдан сұлтан, 1812 жылдан Бөкей ордасының ханы болып сайланды. Оның Жәңгір, Әділ, Меңдікерей аты ұлдары болған жылдан хан тағын мұрагерлік жолмен Жәңгір иеленді. Бөкей ханның бейіті Еділдің оң жағасында Сейіт баба зиратында қазіргі Астрахань болюсы Краснояр ауданынна қарасты жердь қалған. Бөкей – Бөкей ордасының ханы. Әбілқайыр ханның немересі, Нұралының балансы. Бөкейдің туған жилы белгісіз, 1815 жилы дүниеден өткен. Айшуақ хан тұсында хан кеңесінің төрағасы болған жылдан сұлтан, 1812 жылдан Бөкей ордасының ханы болып сайланды. Оның Жәңгір, Әділ, Меңдікерей аты ұлдары болған жылдан хан тағын мұрагерлік жолмен Жәңгір иеленді. Бөкей ханның бейіті Еділдің оң жағасында Сейіт баба зиратында қазіргі Астрахань болюсы Краснояр ауданынна қарасты жердь қалған. Бөкей ордасы қай жердь құрылды? Бөкей ордасы қай жердь құрылды? Бөкей ордасы Ресей императорының рұқсатымен құрылып, Бөкей ордасы Ресей императорының рұқсатымен құрылып, жылдары Еділ мен Жайық өзендері аралығында орналасқан. Ол Ішкі Орда немесе Бөкей хандығы деп те аталды. Бұл жер бұрынғы қалмақтардың мекені, 1771 жилы қалмақтар тастап кеткеннен кейін ешкім қоныстанбаған жилы Бөкей хан қайтыс болып мұрагері Жәңгір ер жеткенге дейін билікті трусы Шығай сұлтан басқарған жилы таққа Жәңгір отряды. Жәңгір қайтыс болған соң Орда жері Астрахань губерния сына қараған жылдары Еділ мен Жайық өзендері аралығында орналасқан. Ол Ішкі Орда немесе Бөкей хандығы деп те аталды. Бұл жер бұрынғы қалмақтардың мекені, 1771 жилы қалмақтар тастап кеткеннен кейін ешкім қоныстанбаған жилы Бөкей хан қайтыс болып мұрагері Жәңгір ер жеткенге дейін билікті трусы Шығай сұлтан басқарған жилы таққа Жәңгір отряды. Жәңгір қайтыс болған соң Орда жері Астрахань губерния сына қараған.

6

7 Жәңгір кім? Жәңгір кім? Жәңгір - шин есімі Жиһангер Бөкейұлы жилы дүниеге келіп Жәңгір - шин есімі Жиһангер Бөкейұлы жилы дүниеге келіп 1845 жилы қайтыс болған жилы мұрагерлікпен Жәңгір хан болады, алайда ол жас болғандықтан билікті Бөкейдің інісі Шығай жүргізді жылға дейін Жәңгір Астрахань губернаторы Андреевскийдің үйінде тәрбиеленді. Еуропалық білім алып, орысша тәрбиеленеді, хандықты әкімшілік жағынан басқару тәсілдерін үйренеді. Ол орыс, татар, неміс тілдерін білген. Жәңгір билік еткен кезде Бөкей орда сын да Исатай мен Махамбет бастаған шаруалар көтерілісі балды. Оған Жәңгірді кінәлі деп санап, наразылық білдірді жилы қайтыс болған жилы мұрагерлікпен Жәңгір хан болады, алайда ол жас болғандықтан билікті Бөкейдің інісі Шығай жүргізді жылға дейін Жәңгір Астрахань губернаторы Андреевскийдің үйінде тәрбиеленді. Еуропалық білім алып, орысша тәрбиеленеді, хандықты әкімшілік жағынан басқару тәсілдерін үйренеді. Ол орыс, татар, неміс тілдерін білген. Жәңгір билік еткен кезде Бөкей орда сын да Исатай мен Махамбет бастаған шаруалар көтерілісі балды. Оған Жәңгірді кінәлі деп санап, наразылық білдірді.

8

9 Исатай Тайманұлы. Исатай Тайманұлы жилы дүниеге келіп, 1838 жилы қаза болған. Бөкей хан 1812 жилы Исатайды Жайықтағы беріш руына старшин етіп тағайындаған. Бөкей қайтыс болып, Шығай билігі кезінде Исатай екеуінің арасында бас араздық туады жилы дүниеге келіп, 1838 жилы қаза болған. Бөкей хан 1812 жилы Исатайды Жайықтағы беріш руына старшин етіп тағайындаған. Бөкей қайтыс болып, Шығай билігі кезінде Исатай екеуінің арасында бас араздық туады жилы Орынбор гегара комиссиясы Исатайды старшин Өтеміс Құлманизұлын шаптың денег кінә тағып, Сарайшық түрмесіне жабады. Ел - жұрты 20 мың сом ақша жинап босатып аллоды. Шығай 1823 жилы жаламен екінші рет түрмеге қаматады. Жәңгір хан кезінде Исатайдың жағдайы біршама түзеледі. Тек Каспий жағалауындағы рулардың қайынатасы Қарауылқожа басқарып озбырлық көрсеткенде ханан Исатай қатаң талап қойды. Исатай мұнымен тынбай Орынбор генерал - губернаторы на да шағым жажды. Бірақ оның талоптары ескерусіз қалды. Исатай 3,5 мыңдай қол жинап ашық көтеріліске шықты жилы Ақбұлақ өзені түбіндегі шайқаста қоршауда қалып, қаза тапты жилы Орынбор гегара комиссиясы Исатайды старшин Өтеміс Құлманизұлын шаптың денег кінә тағып, Сарайшық түрмесіне жабады. Ел - жұрты 20 мың сом ақша жинап босатып аллоды. Шығай 1823 жилы жаламен екінші рет түрмеге қаматады. Жәңгір хан кезінде Исатайдың жағдайы біршама түзеледі. Тек Каспий жағалауындағы рулардың қайынатасы Қарауылқожа басқарып озбырлық көрсеткенде ханан Исатай қатаң талап қойды. Исатай мұнымен тынбай Орынбор генерал - губернаторы на да шағым жажды. Бірақ оның талоптары ескерусіз қалды. Исатай 3,5 мыңдай қол жинап ашық көтеріліске шықты жилы Ақбұлақ өзені түбіндегі шайқаста қоршауда қалып, қаза тапты.

10

11 Махамбет Өтемісұлы. Махамбет Өтемісұлы. Махамбет - ақын, күйші, батыр жилы Ішкі Ордада Бекетай аймағында дүниеге келіп, 1846 жилы қазіргі Атырау облысы Махамбет ауданына қарасты Қараой денег жердь қаза болған жылдары болған көтерілістің көсемі әрі жалынды жыршысы. Бала кезінен мұсылманша, орысша оқыған. Әкесі Өтеміс елке ықпалды би болған жылдары Орынбор қаласында Жәңгір ханның ұлы Зұлқарнайын қасында балды жилы Исатай батырмен тізе қосады. Алайда көтеріліс жеңіліс тамады жилы Исатай қаза болған шайқастан Махамбет аз ғана серіктерімен қашып құтылады. Ол Хиуа хандығына барып тағыда жасақ жинауға күш саллоды. Бұдан нәтиже шықпаған соң Бөкей ордасына жасырын өтіп ел ішін паналайды. Мұны естіген Жәңгір 40 адамант қаралған жасақ жібереді. Махамбетті ұстап екі опта түрмеде ұстап Орынборға айдатады. Тұтқыннан босаған соң өмірін Жайықтың бергі бетінде ел ішінде өткізеді. Жәңгір хан қайтыс болған соң елке сұлтан болған Баймағамбет Айшуақов Махамбетті қудалауын қоймады. Ол ақынның басы үшін 1000 сом сыйақы тікті. Махамбет хорунжий Ықылас Төлеевтің қолынан қаза тапты. Махамбет " Ереуіл атқа ер салмай ", " Ұлы арман ", " Жайықтың бойы көк шалғын", " Атадан туған ардақты ер ", тағы басқа жырларында болашаққа зорь сеніммен қарайды, жақсылыққа, бақытты, бостандықты күреспен ғана жеңіп алуға болады дейді. Махамбет - ақын, күйші, батыр жилы Ішкі Ордада Бекетай аймағында дүниеге келіп, 1846 жилы қазіргі Атырау облысы Махамбет ауданына қарасты Қараой денег жердь қаза болған жылдары болған көтерілістің көсемі әрі жалынды жыршысы. Бала кезінен мұсылманша, орысша оқыған. Әкесі Өтеміс елке ықпалды би болған жылдары Орынбор қаласында Жәңгір ханның ұлы Зұлқарнайын қасында балды жилы Исатай батырмен тізе қосады. Алайда көтеріліс жеңіліс тамады жилы Исатай қаза болған шайқастан Махамбет аз ғана серіктерімен қашып құтылады. Ол Хиуа хандығына барып тағыда жасақ жинауға күш саллоды. Бұдан нәтиже шықпаған соң Бөкей ордасына жасырын өтіп ел ішін паналайды. Мұны естіген Жәңгір 40 адамант қаралған жасақ жібереді. Махамбетті ұстап екі опта түрмеде ұстап Орынборға айдатады. Тұтқыннан босаған соң өмірін Жайықтың бергі бетінде ел ішінде өткізеді. Жәңгір хан қайтыс болған соң елке сұлтан болған Баймағамбет Айшуақов Махамбетті қудалауын қоймады. Ол ақынның басы үшін 1000 сом сыйақы тікті. Махамбет хорунжий Ықылас Төлеевтің қолынан қаза тапты. Махамбет " Ереуіл атқа ер салмай ", " Ұлы арман ", " Жайықтың бойы көк шалғын", " Атадан туған ардақты ер ", тағы басқа жырларында болашаққа зорь сеніммен қарайды, жақсылыққа, бақытты, бостандықты күреспен ғана жеңіп алуға болады дейді.

12 Махамбеттің Жәңгір ханға айтқан өлеңінен: Махамбеттің Жәңгір ханға айтқан өлеңінен: Хан емессің, қасқырсың, Хас албасты бақырсың. Достарың келіп табалап, Дұшпаның сені басқаұрсын. Хан емессің, қасқырсың, Хас албасты бақырсың. Достарың келіп табалап, Дұшпаның сені басқаұрсын. Хан емессің, ылаңсың, Хан емессің, ылаңсың, Қара шұбар жылансың. Қара шұбар жылансың. Хан емессің, ылаңсың, Хан емессің, ылаңсың, Айыр құйрық шаянсың. - деп айтқан өлеңі дәлелдейді. Айыр құйрық шаянсың. - деп айтқан өлеңі дәлелдейді.

13 Мұғалім. Мұғалім. Еділ мен Жайық арасында Бөкей ордасының құрылуы, Бөкейдің ұстаған саясатының дұрыстығын немесе бұрыстығын кезінде әркім әрсаққа жүгіртті. Бірі - орысқа берілгендіктен, екіншісі - мансап құмарлықтан, үшіншісі - алдына қойған мақсатына, ұстаған саясатына байланысты деді. Бөкейдің ішкі сырын ешкім түсінбеді. Тарихи деректерге сүйенсек 1737 жылдан бастап Жайықтың Самар жақ Бетіне қазақтардың көшіп - қонуына шек қойылған делінген. Еділ мен Жайық арасында Бөкей ордасының құрылуы, Бөкейдің ұстаған саясатының дұрыстығын немесе бұрыстығын кезінде әркім әрсаққа жүгіртті. Бірі - орысқа берілгендіктен, екіншісі - мансап құмарлықтан, үшіншісі - алдына қойған мақсатына, ұстаған саясатына байланысты деді. Бөкейдің ішкі сырын ешкім түсінбеді. Тарихи деректерге сүйенсек 1737 жылдан бастап Жайықтың Самар жақ Бетіне қазақтардың көшіп - қонуына шек қойылған делінген ж. аманат бермесе Каспий өзені жағалауына мал қыстатуға тыйым салынды жилы Жайықтан малымен өтуге тыйым салынды ж. аманат бермесе Каспий өзені жағалауына мал қыстатуға тыйым салынды жилы Жайықтан малымен өтуге тыйым салынды. Отарлаушылардың қазақтардың арасында арандату саясаты бірімен - бірін араздастыруға, бір - бірімен жауласуға әкеліп соқты. Отаршылдық туғызған мұндай әрекеттер ел басына ауыртпалық әкелді. Ел тозды, ашықты, күйзелді. Береке, бірлік кетті. Елде көтеріліс шықты. Отарлаушылардың қазақтардың арасында арандату саясаты бірімен - бірін араздастыруға, бір - бірімен жауласуға әкеліп соқты. Отаршылдық туғызған мұндай әрекеттер ел басына ауыртпалық әкелді. Ел тозды, ашықты, күйзелді. Береке, бірлік кетті. Елде көтеріліс шықты. Эпиграф. Теледидардан бірнеше үзінді музыкаға басылған шайқастар, тарихи оқиғалар көрсетілді. Эпиграф. Теледидардан бірнеше үзінді музыкаға басылған шайқастар, тарихи оқиғалар көрсетілді.

14 Зерттеу ччччччтобы: Зерттеу ччччччтобы: 1. тапсырма. Ішкі орданыњ құрылу себебі. 1. тапсырма. Ішкі орданыњ құрылу себебі. Ел басына түскен ауыр қасіретке он ойланып, жүз толғанып жүрген Бөкейге Астрахань казактарының бастығы полковник П.С.Попов елеулі ықпал жасаған. Ол Ресей қамқорлығына өтуге кеңес берді. Көзі ашық, көкірегі ояу Бөкей П.С.Поповтың бұл кеңесін халқын ауыртпалықтан алып шығудың, Жайықтың Самар жақ бетін иемденудің бірден - бір жолы деп түсінді. Бұл жердь оның жүрегі халқым деп соққанына шүбә келтіруге болмайды. Өйткені бұл кезде Бөкейдің Кіші Орданың кең жазығына сыймайтындай мыңғырған малы да болмаған. Бұл жөнінде Орынбор гегаралық комиссия кеңесшісі Ел басына түскен ауыр қасіретке он ойланып, жүз толғанып жүрген Бөкейге Астрахань казактарының бастығы полковник П.С.Попов елеулі ықпал жасаған. Ол Ресей қамқорлығына өтуге кеңес берді. Көзі ашық, көкірегі ояу Бөкей П.С.Поповтың бұл кеңесін халқын ауыртпалықтан алып шығудың, Жайықтың Самар жақ бетін иемденудің бірден - бір жолы деп түсінді. Бұл жердь оның жүрегі халқым деп соққанына шүбә келтіруге болмайды. Өйткені бұл кезде Бөкейдің Кіші Орданың кең жазығына сыймайтындай мыңғырған малы да болмаған. Бұл жөнінде Орынбор гегаралық комиссия кеңесшісі А.О. Кузнецовтің Орынбор әскери губернаторы П.К. Эссенге: " Бір отбасындағы Бөкей мен Шығай Нұралиевтердің 1801 жилы Жайықтың бергі бетіне өткенде 5 түйесі, 30 - дай қойы, 17-ге жетер - жетпес жылқысы болған,"-деп жазған. А.О. Кузнецовтің Орынбор әскери губернаторы П.К. Эссенге: " Бір отбасындағы Бөкей мен Шығай Нұралиевтердің 1801 жилы Жайықтың бергі бетіне өткенде 5 түйесі, 30 - дай қойы, 17-ге жетер - жетпес жылқысы болған,"-деп жазған. Сөйтіп, Бөкей халқыныњ мүддесі үшін 1801 жилы ақпан айында Грузия және Астрахань губернияларының Бас бастығы генерал - лейтенант Сөйтіп, Бөкей халқыныњ мүддесі үшін 1801 жилы ақпан айында Грузия және Астрахань губернияларының Бас бастығы генерал - лейтенант К.Ф. Кноринге өтініш жажды. К.Ф. Кноринге өтініш жажды. Ал патша үкіметінің мақсаты бодандыққа өткендердің малы да, жаны да Ресей " қамқорлығында " болады денег ұғымды түсіндіру оңай деп санады. Оның үстіне Астрахань, Орал қалмақтары мен казактарына қазақтардың шабуылынан құтыламыз, әрі Кіші Орданы бөлшектеудің, ондағы билеуші сұлтандардың арасына іріткі салудың сәті түседі деп білді.(уақытша Кеңес мұрағаты 8 іс) Ал патша үкіметінің мақсаты бодандыққа өткендердің малы да, жаны да Ресей " қамқорлығында " болады денег ұғымды түсіндіру оңай деп санады. Оның үстіне Астрахань, Орал қалмақтары мен казактарына қазақтардың шабуылынан құтыламыз, әрі Кіші Орданы бөлшектеудің, ондағы билеуші сұлтандардың арасына іріткі салудың сәті түседі деп білді.(уақытша Кеңес мұрағаты 8 іс)

15 2. тапсырма. Бөкей халқына қандай қамқорлық жасады? 2. тапсырма. Бөкей халқына қандай қамқорлық жасады? Бөкей өмірден өткенше халқына қамқорлық жасаудан жаңылған жоқ. Оған дәлел Орал әскери кеңесінен бастап Орынбор генерал - губернаторы на, патшаның тікелей өзіне 1803, 1806, 1807, 1808 жылдары Ішкі Орда қазақтарына тұрақты жер бөліп беру жөнінде бірнеше рет мәселе қойған. Нәтижесінде Ресей отрлаушыларымен алысып жүріп Кіші Ордадан " жүдеу, аздаған малмен көшіп барған қазақтарды " ақтылы қойы, мыңғырған түйесі, жылқысы бар ел қатарына жеткізген. Елінің еңсесін көтерген. Халқымен бірге көшпелі өмір сүрді. Ол Астрахань генерал - губернаторының қабылдауына барғанда үстіне киіп баратын киімі де болмағаны оның байлыққа қызықпағанын дәлелдесе керек. Ол ханмын деп халқынан ерекшеленбеді. Халқының мұңын мұңдап, жоғын жоқтады. Казактардың өрескел қиянаттарынан қорғады.(уақытша Кеңес мұрағаты 1 іс ) Бөкей өмірден өткенше халқына қамқорлық жасаудан жаңылған жоқ. Оған дәлел Орал әскери кеңесінен бастап Орынбор генерал - губернаторы на, патшаның тікелей өзіне 1803, 1806, 1807, 1808 жылдары Ішкі Орда қазақтарына тұрақты жер бөліп беру жөнінде бірнеше рет мәселе қойған. Нәтижесінде Ресей отрлаушыларымен алысып жүріп Кіші Ордадан " жүдеу, аздаған малмен көшіп барған қазақтарды " ақтылы қойы, мыңғырған түйесі, жылқысы бар ел қатарына жеткізген. Елінің еңсесін көтерген. Халқымен бірге көшпелі өмір сүрді. Ол Астрахань генерал - губернаторының қабылдауына барғанда үстіне киіп баратын киімі де болмағаны оның байлыққа қызықпағанын дәлелдесе керек. Ол ханмын деп халқынан ерекшеленбеді. Халқының мұңын мұңдап, жоғын жоқтады. Казактардың өрескел қиянаттарынан қорғады.(уақытша Кеңес мұрағаты 1 іс )

16 3. тапсырма. Жәңгір хан еліне қандай қамқорлық жасады? 3. тапсырма. Жәңгір хан еліне қандай қамқорлық жасады? Тарихи құжаттар Жәңгір ханды отарлаушылар саясатымен халқын қорғаушы, еліне мәдениет пен білім, мұсылман нұрын себуші хан ретінде көрсетеді. Тарихи құжаттар Жәңгір ханды отарлаушылар саясатымен халқын қорғаушы, еліне мәдениет пен білім, мұсылман нұрын себуші хан ретінде көрсетеді. Әр нәрсенің әділдігіне тоқталсақ, патша үкіметі Жәңгірге, оның балаларына да орысша білім, тәрбие беріп көп үміт артты. Қазақ даласын отарлауда жан - жақты білімді, ақылды Жәңгір сияқты тұлғаны қолға ұстаудың қаншалықты пайдалы екендігін патша да, генерал - губернаторлар да жақсы білді. Сол үшін де Жәңгірді үнемі дүниеден, биліктен, шен - шекпеннен, атақ - абыройдан кенде қылған жоқ. Хан тағына отырғызу салтанатында Әр нәрсенің әділдігіне тоқталсақ, патша үкіметі Жәңгірге, оның балаларына да орысша білім, тәрбие беріп көп үміт артты. Қазақ даласын отарлауда жан - жақты білімді, ақылды Жәңгір сияқты тұлғаны қолға ұстаудың қаншалықты пайдалы екендігін патша да, генерал - губернаторлар да жақсы білді. Сол үшін де Жәңгірді үнемі дүниеден, биліктен, шен - шекпеннен, атақ - абыройдан кенде қылған жоқ. Хан тағына отырғызу салтанатында 48 дүркін зеңбіректен оқ атып Орал даласын дүр сілкіндірген. Жәңгірге 48 дүркін зеңбіректен оқ атып Орал даласын дүр сілкіндірген. Жәңгірге 20 сәйгүлік тарту етіп, бірнеше ордендермен марапаттап, қазақтың тұңғыш генералы дәрежесіне көтерді. Бұлардың барлығы отарлау саясатының мүддесі үшін істелкен айла екендігі белгілі. Ішкі Орданың басқару жүйесін отарлаушылар өз мүддесіне сәйкес хан кеңесшісі етіп Ресей Сыртқы істер министрінің өкілі Г.С.Карелинді тағайындады. Ол Ішкі Орданың тыныс- тіршілігін күн сайын Орынбор гегаралық комиссиясына хабарлап отряды. Ішкі Орда қазатқары бірте-бірте шағыл құмға қуылды. Жайылымға, қыстауға қолайсыз жерге ығыстырылды.Бұл жағдайларға наразылық білдіріп Жәңгір Астрахань генерал - губернаторы А.С.Осиповке: " Киргизам остались обнаженные степи, пески, солонцы..."- деп хабарлап - казактардың жөнсіздіктеріне тыйым салуды талап етті. ( Астрахань ОММ. 10 қор. 7 тізімдеме 224 іс ) 20 сәйгүлік тарту етіп, бірнеше ордендермен марапаттап, қазақтың тұңғыш генералы дәрежесіне көтерді. Бұлардың барлығы отарлау саясатының мүддесі үшін істелкен айла екендігі белгілі. Ішкі Орданың басқару жүйесін отарлаушылар өз мүддесіне сәйкес хан кеңесшісі етіп Ресей Сыртқы істер министрінің өкілі Г.С.Карелинді тағайындады. Ол Ішкі Орданың тыныс- тіршілігін күн сайын Орынбор гегаралық комиссиясына хабарлап отряды. Ішкі Орда қазатқары бірте-бірте шағыл құмға қуылды. Жайылымға, қыстауға қолайсыз жерге ығыстырылды.Бұл жағдайларға наразылық білдіріп Жәңгір Астрахань генерал - губернаторы А.С.Осиповке: " Киргизам остались обнаженные степи, пески, солонцы..."- деп хабарлап - казактардың жөнсіздіктеріне тыйым салуды талап етті. ( Астрахань ОММ. 10 қор. 7 тізімдеме 224 іс )

17 4. тапсырма. Жәңгірдің жер мәселесі туралы шағымдары. 4. тапсырма. Жәңгірдің жер мәселесі туралы шағымдары. Жәңгір хан казактардың қысымы, жер мәселесіне қатысты әділетсіздік жөнінде 1828 жилы Ресей Сыртқы істер министрлігіне, 1829 жилы 10 желтоқсан Астрахань генерал - губернаторы А.С.Осиповке, 1834 жилы Жәңгір хан казактардың қысымы, жер мәселесіне қатысты әділетсіздік жөнінде 1828 жилы Ресей Сыртқы істер министрлігіне, 1829 жилы 10 желтоқсан Астрахань генерал - губернаторы А.С.Осиповке, 1834 жилы 19 сәуірде Орынбор гегаралық комиссиясына, 1839 жилы 19 шілдеде Мемлекеттік мүлік министрі П.Д.Кисилевке, 1843 жилы 31 қаңтарда Орынбор әскери губернаторы В.А.Обручевке шағымданды. Жәңгір халқының ауыр тағдырын император I Николайға да жеткізді, көмек сұрады. Амал не, ешқандай шешім болмады. Қайта Жәңгірдің Хиуа, Бұқар, Түрікмен хандықтарымен байланыс жасауына да тыйым салынды.1829 жилы 29 тамызда Орынбор гегаралық комиссиясы " Жас құста " Жәңгір ұйымдастырған жәрмеңкені жабуға бұйрық берді. 19 сәуірде Орынбор гегаралық комиссиясына, 1839 жилы 19 шілдеде Мемлекеттік мүлік министрі П.Д.Кисилевке, 1843 жилы 31 қаңтарда Орынбор әскери губернаторы В.А.Обручевке шағымданды. Жәңгір халқының ауыр тағдырын император I Николайға да жеткізді, көмек сұрады. Амал не, ешқандай шешім болмады. Қайта Жәңгірдің Хиуа, Бұқар, Түрікмен хандықтарымен байланыс жасауына да тыйым салынды.1829 жилы 29 тамызда Орынбор гегаралық комиссиясы " Жас құста " Жәңгір ұйымдастырған жәрмеңкені жабуға бұйрық берді. Сөйтіп, Ішкі Орданың басқа елмен қатынас жасауының жолы кесілді жилы 3 наурызда Азия департаментінің директоры К.К.Родофиникин 611 қатынаспен Жәңгірдің Хиуаға баруына, олармен қатынас жасауына рұқсат бермеді.( Орынбор ОММ. 6 қор. 10 тізімдеме іс) Сөйтіп, Ішкі Орданың басқа елмен қатынас жасауының жолы кесілді жилы 3 наурызда Азия департаментінің директоры К.К.Родофиникин 611 қатынаспен Жәңгірдің Хиуаға баруына, олармен қатынас жасауына рұқсат бермеді.( Орынбор ОММ. 6 қор. 10 тізімдеме іс)

18 5. тапсырма. Жәңгір туралы отарлаушылардың пікірі. 5. тапсырма. Жәңгір туралы отарлаушылардың пікірі. Тарихи құжаттар отарлаушылардың сенімін Жәңгірдің ақталмағандығын анықтайды. Отарлаушыларға халқын Жәңгір сатпады. Ол ойымызды А.А.Перовскийдің Ресей мүлік министрі П.Д.Кисилевке: Тарихи құжаттар отарлаушылардың сенімін Жәңгірдің ақталмағандығын анықтайды. Отарлаушыларға халқын Жәңгір сатпады. Ол ойымызды А.А.Перовскийдің Ресей мүлік министрі П.Д.Кисилевке: " Управление его ( Джангира) - Росии принесло не пользу, а огромный вред,"- деп жазған сөзі нақтылайды. Әрі " Джангир действовал не как подданный императора, не как правитель поставленный от русского царя... хан так умен, так ловок, с таким искусством умел он обделывать свои дела, "- деуі Ресей отарлаушыларының сойылын соқпағандығын дәлелдейді. " Управление его ( Джангира) - Росии принесло не пользу, а огромный вред,"- деп жазған сөзі нақтылайды. Әрі " Джангир действовал не как подданный императора, не как правитель поставленный от русского царя... хан так умен, так ловок, с таким искусством умел он обделывать свои дела, "- деуі Ресей отарлаушыларының сойылын соқпағандығын дәлелдейді. ( Ресей ҒАМ. Петербург филиалы 157 қор. 79 іс) ( Ресей ҒАМ. Петербург филиалы 157 қор. 79 іс) 6. тапсырма. Жәңгірдің көтеріліспен байланыстылығы. 6. тапсырма. Жәңгірдің көтеріліспен байланыстылығы. Коммунистік партияның ызғарлы желі Жәңгірдің халқына еткен еңбегі, саяси көзқарасы, отарлаушылыққа қарсы қалай күрескені, ақыл парасаты, халқы үшін еңбек сіңірген қайраткер екендігі жоққа шығарылды, халықтан бүркемеленді. Коммунистік партияның ызғарлы желі Жәңгірдің халқына еткен еңбегі, саяси көзқарасы, отарлаушылыққа қарсы қалай күрескені, ақыл парасаты, халқы үшін еңбек сіңірген қайраткер екендігі жоққа шығарылды, халықтан бүркемеленді. Жәңгір хан елдің экономикасын, мәдениетін, білімін, дінін, тілін көтеруге зорь еңбек етті. Жәңгір 22 жыл хандық құрған кезде басқа хандар істемеген істерді қазақ тарихында игі - мұраларды өмірге келтірді. Ал Исатай мен Махамбет бастаған көтерілістің шығуының түп тамыры отарлау саясатында жатыр. Оны Жәңгірдің туысқандары да көрді. Мысалы: Заңсыз жерге үй салды денег желеумен Шығайдың үйін бұздырғандығы, Жәңгір хан ордасына қолайлы жер таппай Нарын құмының ортасына салғандығы және 1841 жилы Жәңгір хан елдің экономикасын, мәдениетін, білімін, дінін, тілін көтеруге зорь еңбек етті. Жәңгір 22 жыл хандық құрған кезде басқа хандар істемеген істерді қазақ тарихында игі - мұраларды өмірге келтірді. Ал Исатай мен Махамбет бастаған көтерілістің шығуының түп тамыры отарлау саясатында жатыр. Оны Жәңгірдің туысқандары да көрді. Мысалы: Заңсыз жерге үй салды денег желеумен Шығайдың үйін бұздырғандығы, Жәңгір хан ордасына қолайлы жер таппай Нарын құмының ортасына салғандығы және 1841 жилы 1 желтоқсанда министр В.М.Корнеевке Жәңгір "Я сам не имею ни одной десятины земли,"-денег тарихи құжаттар мұрағатта сақталған. Өзінде жер болмаса да Исатайға 1825 жилы қолайлы қоныс " Күйген арал " мен " Қара қамысты " денег жерді иелігіне берген. ( ҚРОММ. 4 қор. 1 тізімдеме. 197 іс) 1 желтоқсанда министр В.М.Корнеевке Жәңгір "Я сам не имею ни одной десятины земли,"-денег тарихи құжаттар мұрағатта сақталған. Өзінде жер болмаса да Исатайға 1825 жилы қолайлы қоныс " Күйген арал " мен " Қара қамысты " денег жерді иелігіне берген. ( ҚРОММ. 4 қор. 1 тізімдеме. 197 іс)

19 7. тапсырма. Жәңгір мен Исатай қарым - қатынасы. 7. тапсырма. Жәңгір мен Исатай қарым - қатынасы. Кейбір деректерге қарасақ: " Жәңгір 400 мың десятина жер иеленді",-денег сөз В.А.Перовскийден тараған жалған сөз болуы ғажап емес. Бұл әлі де зерттеуді қажет ететін мәселе. Ал Исатаймен қарым - қатынасына келсек, Жәңгір Исатайды қаты құрметтеген, ерлігін бағалаған. Петербургке императорға кетіп бара жатқан Хиуа елшісін Сарайшық бекінісінде күтіп алу жауапкершілігін Исатайға тапсыруы осының бірден - бір дәлелі. Ал көтерілістің тууына халықтан алынатын салықтың көп болуының ықпалы болғандығы шиндық. Кейбір деректерге қарасақ: " Жәңгір 400 мың десятина жер иеленді",-денег сөз В.А.Перовскийден тараған жалған сөз болуы ғажап емес. Бұл әлі де зерттеуді қажет ететін мәселе. Ал Исатаймен қарым - қатынасына келсек, Жәңгір Исатайды қаты құрметтеген, ерлігін бағалаған. Петербургке императорға кетіп бара жатқан Хиуа елшісін Сарайшық бекінісінде күтіп алу жауапкершілігін Исатайға тапсыруы осының бірден - бір дәлелі. Ал көтерілістің тууына халықтан алынатын салықтың көп болуының ықпалы болғандығы шиндық. Бірақ сол алым - салықтың бәрі дерлік халықтың экономикасы мен мәдениетін, білімін, дінін, тілін көтеру үшін жұмсағанын ешкім жоққа шығармайды. Оны тарих та өшіре алмайды. Оның үстіне Бөкей Ордасындағы қызмет еткен Сыртқы істер министрінің өкілін, әртүрлі лауазымды шенеуніктер, саяхатшылар, хан кеңесіне жиналатын ел басшыларын күту, хан орда сын да мектеп, дәріхана, аурухана, тұрғын үй құрылысы тағы басқа шығындардың халықтың мойнына түскені шиндық. Мұндай шығынға арнайы қаржы бөлінбеген. Сондықтан халықтан жиналатын алым - салықпен толықтырылып отырған. Жәңгірдің түпкі мақсатын көтерілісшілер де, оның басшылары да кезінде түсінбеген, түсінгісі келмеген де болу керек. Бірақ сол алым - салықтың бәрі дерлік халықтың экономикасы мен мәдениетін, білімін, дінін, тілін көтеру үшін жұмсағанын ешкім жоққа шығармайды. Оны тарих та өшіре алмайды. Оның үстіне Бөкей Ордасындағы қызмет еткен Сыртқы істер министрінің өкілін, әртүрлі лауазымды шенеуніктер, саяхатшылар, хан кеңесіне жиналатын ел басшыларын күту, хан орда сын да мектеп, дәріхана, аурухана, тұрғын үй құрылысы тағы басқа шығындардың халықтың мойнына түскені шиндық. Мұндай шығынға арнайы қаржы бөлінбеген. Сондықтан халықтан жиналатын алым - салықпен толықтырылып отырған. Жәңгірдің түпкі мақсатын көтерілісшілер де, оның басшылары да кезінде түсінбеген, түсінгісі келмеген де болу керек.

20 8. тапсырма. Жәңгір ханның халқы үшін жасаған игі істері. 8. тапсырма. Жәңгір ханның халқы үшін жасаған игі істері. Жәңгір хан өзіне дейінгі бірде - бір хан істемеген істерді халқы үшін істеген. Ең алдымен Ішкі Ордада халқы астық іздеп, малын айдап Ресей қалаларына шұбырмасын деп Антонов постында орыс көпестерінің астық қоймаларын ұйымдастырды. " Жас құста " жәрмеңке ашты 1832 жилы. Халықтың мұң - мұқтажын талқылап, шешіп отыратын хан ордасын, онда қызмет ететін қазақ, орыс, татарлар үшін 50 тұрғын үй салды. Хан орда сын да өз қаржысына халқының мүддесі үшін мектеп ( 1841 ж), дәріхана, аурухана ашты және хандықтың картасы жасалған, хан қаржысымен Ресей оқу орындарына қазақ балаларын жіберіп оқытты. Қазақ тарихында тұңғыш қазақ қару - жарақ мұражайын ұйымдастырды. Әрбір 170 үйге бір молда есептеп, қазақ жастарынан 139 молда даярлап, Ішкі Ордада мұсылман дінінің терең тамыр жаюына ықпал жасады. Өз мойнындағы жауапкершіліктің күптігіне қарамастан мектеп оқушыларының, молдалардың білімін тексеруге уақыт бөліп отряды. Емтихандарға қатысып, олардың қабілеттерін анықтады. Жәңгір өзі бас болып мұсылман дінін насихаттады. Хан Жәңгірдің бұл әрекеті отарлаушыларға жақпады. Жәңгір хан өзіне дейінгі бірде - бір хан істемеген істерді халқы үшін істеген. Ең алдымен Ішкі Ордада халқы астық іздеп, малын айдап Ресей қалаларына шұбырмасын деп Антонов постында орыс көпестерінің астық қоймаларын ұйымдастырды. " Жас құста " жәрмеңке ашты 1832 жилы. Халықтың мұң - мұқтажын талқылап, шешіп отыратын хан ордасын, онда қызмет ететін қазақ, орыс, татарлар үшін 50 тұрғын үй салды. Хан орда сын да өз қаржысына халқының мүддесі үшін мектеп ( 1841 ж), дәріхана, аурухана ашты және хандықтың картасы жасалған, хан қаржысымен Ресей оқу орындарына қазақ балаларын жіберіп оқытты. Қазақ тарихында тұңғыш қазақ қару - жарақ мұражайын ұйымдастырды. Әрбір 170 үйге бір молда есептеп, қазақ жастарынан 139 молда даярлап, Ішкі Ордада мұсылман дінінің терең тамыр жаюына ықпал жасады. Өз мойнындағы жауапкершіліктің күптігіне қарамастан мектеп оқушыларының, молдалардың білімін тексеруге уақыт бөліп отряды. Емтихандарға қатысып, олардың қабілеттерін анықтады. Жәңгір өзі бас болып мұсылман дінін насихаттады. Хан Жәңгірдің бұл әрекеті отарлаушыларға жақпады.

21 9. тапсырма. Жәңгір ашқан мектеп. 9. тапсырма. Жәңгір ашқан мектеп. Жәңгір мектебі - қазақ балаларына арналған алғашқы мектеп. Жастайынан зиялы қауымның арасында болып, білім қадірін білген Жәңгір билікке қолы тиген күннің ертеңінде - ақ өз орда сын да мектеп ашып, жастарға білім беруді армандайды жилы Қазан Университетінің ректоры Фукске Жәңгір өз орда сын да мектеп ашып, ғылымға қазақ балансының да қолын жеткізуге бастама жасауниеті бар екенін білдіреді. Фукс ол туралы " өзінің жас кезінде, хандығының бірде - бір үй тұрғызылмаған кезде, оның білімінің пайдасы жөнінде ойлануы қандай ғанибет "- денег пікір айтады. Жәңгір мектебі - қазақ балаларына арналған алғашқы мектеп. Жастайынан зиялы қауымның арасында болып, білім қадірін білген Жәңгір билікке қолы тиген күннің ертеңінде - ақ өз орда сын да мектеп ашып, жастарға білім беруді армандайды жилы Қазан Университетінің ректоры Фукске Жәңгір өз орда сын да мектеп ашып, ғылымға қазақ балансының да қолын жеткізуге бастама жасауниеті бар екенін білдіреді. Фукс ол туралы " өзінің жас кезінде, хандығының бірде - бір үй тұрғызылмаған кезде, оның білімінің пайдасы жөнінде ойлануы қандай ғанибет "- денег пікір айтады. Мектеп ашу жөнінде Жәңгірдің арманы тек он бес жылдан кейін барып іске асты жилы 6 желтоқсанда қазақ даласында қазақ балалары үшін ашылѓан т±њѓыш мектеп дниеге келді. Ќараѓайдан ќиып салынѓан мектеп үйі Ордадағы еңселі үйдің бірі болған. Оқушылардың партасы, мұғалім үстелімен орындығы, класс тақтасы ағаштан ойылып жасалған. Жәңгір хан бұл мектепке жилына 1404 сом ақша беріп отырған жилы осы екі сыныптық мектеп төрт сыныптық мектепке айналып, жанынан мұғалімдер даярлайтын (педагогикалық ) курс ашылған. Талай белгілі адамдар білім алып шықты. Олардың қатарында С.Бабажанов, Г.Жәңгіров т.б. ( Құлкенов М.Отарбаев Р."Жәңгір хан".Алматы ж ) Мектеп ашу жөнінде Жәңгірдің арманы тек он бес жылдан кейін барып іске асты жилы 6 желтоқсанда қазақ даласында қазақ балалары үшін ашылѓан т±њѓыш мектеп дниеге келді. Ќараѓайдан ќиып салынѓан мектеп үйі Ордадағы еңселі үйдің бірі болған. Оқушылардың партасы, мұғалім үстелімен орындығы, класс тақтасы ағаштан ойылып жасалған. Жәңгір хан бұл мектепке жилына 1404 сом ақша беріп отырған жилы осы екі сыныптық мектеп төрт сыныптық мектепке айналып, жанынан мұғалімдер даярлайтын (педагогикалық ) курс ашылған. Талай белгілі адамдар білім алып шықты. Олардың қатарында С.Бабажанов, Г.Жәңгіров т.б. ( Құлкенов М.Отарбаев Р."Жәңгір хан".Алматы ж )

22 Қорытынды. Қорытынды. Мінеки, балалар, Жәңгір ханның еліне жасаған жақсылығы, қамқорлығы кез - келкен ханның қолынан келмеген істер екен. Ресей губернаторының қысымына шыдап, хан ордасына шіркеу салуға христиан дінінің таралуына мүмкіндік бермеді. Суылдаған Нарын құмына су сеуіп, гүл бақшаға айналдыруға, халқын мәдениетті, білімді, таза дінді, ұлттық намысы бар қасиетті қазақты тәрбиелеуге бар ақылы мен күшін жұмсаған қайраткер екендігіне ден қоюға болады. Жәңгір хан кемеліне келкен шағында жұмбақ өлімнен күз жұмды. Әйелі мен екі балансының өлімі де құпия балды. Әңгіменің қысқасы, отарлаушылар оның отбасын тоз - тозын шығарды. Қазақстанда хандық билік жою жөнідегі жоба жүзеге асты. Жәңгір хан халқы үшін қабырғасы қайысқан қайраткер екендігін тарихи деректер дәлелдейді. Мінеки, балалар, Жәңгір ханның еліне жасаған жақсылығы, қамқорлығы кез - келкен ханның қолынан келмеген істер екен. Ресей губернаторының қысымына шыдап, хан ордасына шіркеу салуға христиан дінінің таралуына мүмкіндік бермеді. Суылдаған Нарын құмына су сеуіп, гүл бақшаға айналдыруға, халқын мәдениетті, білімді, таза дінді, ұлттық намысы бар қасиетті қазақты тәрбиелеуге бар ақылы мен күшін жұмсаған қайраткер екендігіне ден қоюға болады. Жәңгір хан кемеліне келкен шағында жұмбақ өлімнен күз жұмды. Әйелі мен екі балансының өлімі де құпия балды. Әңгіменің қысқасы, отарлаушылар оның отбасын тоз - тозын шығарды. Қазақстанда хандық билік жою жөнідегі жоба жүзеге асты. Жәңгір хан халқы үшін қабырғасы қайысқан қайраткер екендігін тарихи деректер дәлелдейді. Жәңгір хан - өз заманының білікті тұлғасы балды десек қателеспейміз. Жәңгір хан - өз заманының білікті тұлғасы балды десек қателеспейміз.