МОУ«Макуловская СОШ». Верхнеуслонского муниципального района Республики Татарстан. Сказки Габдуллы Тукая Выполнила: ученица 9 «а» класса Митрофанова Мария. - презентация

1 МОУ«Макуловская СОШ». Верхнеуслонского муниципального района Республики Татарстан. Сказки Габдуллы Тукая Выполнила: ученица 9 «а» класса Митрофанова Мария. Проверила: учитель татарского языка первой квалификационной категории Галимова Зульфира Алиевна уч.год

2 Имя при рождении: Габдулла Мухамедгарифович Тукаев Дата рождения: 14 (26) апреля 1886 Место рождения: деревня Кушлауч, Казанский уезд, Казанская губерния, Российская империя Дата смерти: 2 (15) апреля 1913 (26 лет) Место смерти: Казань, Российская империя Гражданство: Российская империя Род деотельности: переводчик, поэт, публицист Язык произведений: татарский

3

4

5

6

7

8 I Нәкъ Казан артында барды бер авыл «Кырлай» диләр; Җырлагпанда көй өчен, «тавыклары җырлай», диләр. Гәрчә панда тугъмасам да, мин берез торган идем; Җирне әз-мәз тырмалап, чәчкән идем, орган идем. Ул авылның, һич онытмыйм, һәрьягы урман иде, Ул болен, я шел үләннәр хәтфәдән юрген иде. Зурмы, дисәң, зур түгелдер, бу авыл биг кечкенә; Халкының эчкән сумы биг кечкенә инеш кенә. Анда биг салкын вә биг эссе түгел, утра һава; Җил дә вактында исеп, яңгыр да вактында ява. Урманнында кип-кызыл кура җиләк тә җир җиләк; Күз ачып йомганчы, һичшиксез, җыярсың бер чиләк. Бик хозур! Рәт-рәт тора, гаскәр кебе, чыршы, нарат; Төпләрендә отканным бар, хәл җыеп, күккә карпа. Юкә, каеннар төбендә кузгалаклар, гөмбәләр Берлә бергә үсә аллы-гөлле гөлләр, гонҗәләр. Ак, кызыл, ал, сап-сары, зәңгәр, я шелдән чәчкәләр; һәр тарафка тәмле исләр чәчкәли бу чәчкәләр. Үпкәлиләр чәчкәләрне төрле төсле күбәләк- ләр килеп, киткән булып, тагын да шунта чүгәләп. Бервакыт чуть-чуть итеп старый Ходайның кошмары; Китә җаннарны кисеп, ярып садаи кушлары. Монда бульварлар, клуб һәм танцевальная, цирк та шел; Монда оркестр, театрлар да шел, концерт та шел. Зур бу урман: читләре күренмидер, диңгез кебе, Биниһая, бихисаптыр, гаскәри Чыңгыз кебе. Кылт итеп искә төшәдер нам нары, дәүләтләре Карт бабайларның, моны күрсәң, бөтен Сауләтләре. Ачыла аллодында тарихтан театр пәрдәсе: Аһ! дисең, без ник болей соң? без дә Хакның бәндәсе. IIҖәй көнен яздым берез; язмыйм әле кыш, көзләрен, Алсу йөзле, кара кашля, кара күзле кызларын. Бу авылның мин җыен, мәйдан, сабанны туйларын Язмыймын куркип, еракларга китәр дип уйларым... Тукта, мин юлдин адашканмын икән бит, күр әле, Әллә ник истән дә чыккан, сүз башым бит «Шүрәле». Аз гына сабрит әле, әй кариэм! хәзер язам; Уйласам аулымны, гакълымнан да мин хәзер язам. IIIБилгеле, бу кап-кара урмпанда һәр ерткыч та бар, Юк түгел аю, бүре; төлке җиһан корткыч та бар. һәм дә бар монда куян, әрлән, твен, йомран, паши, Очрата аучы булып урмпанда күп йөргән кеше. Бик купе булганга, монда җен-пәриләр бар, диләр, Төрле албасты, убырлар, шүрәлеләр бар, диләр, һич гаҗәп юг, букса булыр, биг калин, биг күп бит ул; Күктә ни булмас дисең, очсыз-кырыйсыз күк бит ул!

9 IVШул турыдан аз гына биш-ялты сүз сөйлим әле, Гадәтемчә аз гына җырлыйм әле, көйлим әле. Бик матур бер файлы кичтә бу авылның бер Җегет Киткән урманга утинга, ялгызы бер ат җигеп. Тиз барып җиткән Җегет, эшкә тотынган баргач ук, Кисә башлаган утины балта берлән «тук» та «тук»! Җәйге төннең гадәтенчә, төн берез салкын икән; Барча кош-корт йоклаган булганга, урман тын икән. Шундый тын, яхты һавада безнең утинчы исә, Алны-арины, уңны-сулны белымичә, утин кисә. Балтасы кулда, Җегет эштән берез тукап тора; Тукта, чү! Ямьсез татышлы әллә нәрсә кычкыра. Сискәнеп, безнең Җегет катып кала аягүрә, Аңламастан, каршисында әллә нинди «от» күрә. Нәрсә бу? Качкынмы, җенме? Йә өрәкме, нәрсә бу? Кот овчарлык, биг килешсез, әллә нинди нәрсә бу! Борыны кәп-кәкре бөгелгәндер тәмам кормак кебе; Төз түгел куллар, аяклар да ботак-тармак кебе. Ялтырый, ялт-йолт киләдер эчкә баткен күзләре, Кот овчар, күрсәң әгәр, төнлә түгел көндезләре. Яп-ялангач, нәп-нәзек, ләкин кеше төсле үзе; Урта бармак буйлыгы бар маңлаенда мөгезе. Кәкре түгелдер моның бармаклары биг төз төзен, Тик килешсез һәрбере дә арты аршыннан озон. Шүрәле тыккан кулон селкенмидер, кузгалмыйдыр; Белми ниссан хәйләсен һич балтага күз салмыйдыр. Суккалый торгах, ахырда чөй чыгып, бушоп китеп, Шүрәленең бармагы клады кысылды шоп итеп. Сизде шэне Шүрәле дә: кычкыра да бакыра, Сызлана һәм ярдәменә шүрәлеләр чакыра. Хәзер инде Шүрәле безнең Җегеткә ялына, Тәүбә итә эшләреннән, изгелеккә салона: Син берез кызган мине, коткарчы, и адәмгенәм; Мондин ары үзеңә, угълыңа, нәслеңгә тимәм. Башкалардан да тидермәм, ул минем дустым, диеп, Аңар урмпанда йөрергә мин үзем кыштым, диеп. Бик авырта кулларым, дустым, җибәр, зинһар, җибәр; Шүрәлене рәнҗетүдән нәрсә бар сиңа, ни бар? Тибрәнә дә йолкына, бичура гакълыннан шакша; Шул арада яшь Җегет өйгә китәргә наташа. Ат башыннан тоткан ул, бу Шүрәлене белыми дә; Ул моның фөрьядларын масла колчака элми дә. И Җегет, һич юг икәндер мәрхәмәт хиссең сынең; Әйтче, зинһар, мәрхәмәтсез! Кем сын? Исмең кем сынең? Иртәгә килгәнче дустлар, тәндә җанным торса гәр, Шул фәлән атлы кеше кисты диермен сорсалар. Әйтсәм әйтим, сын белеп кал: чин атым «Былтыр» минем.

10 Бу Җегет абзаң булыр бу, биг белеп тор сын, энем! Шүрәле фөрьяд итәдер; аудан ычкынмак бала, һәм дә ычкынгач, Җегеткә бер-бер эш кылмак бала. Кычкыра: «Кысты, храп витте явыз «Былтыр» мине, Аһ, үләм бит, бу бәладән кем килеп йолкыр мине?» Иртәгесен шүрәлеләр бу фәкыйрьне тиргиләр: Син җүләрсең, сын котырган, сын тилергәнсең, диләр. Әйтәләр: «Кычкырма сын, тис яхтылык берлән тыел! И җүләр! Кысканга былтыр, кычкыралармы быел!» Бик ккозак торгах карашып, күзне күзгә ник терәп, Эндәшә батыр утинчы: «Сиңа миннән ни кирәк?» Бер дә шикләнмә, Җегет, сын; мин карта-угъры түгел, Юл да кисмимен, шелай да мин бигүк тугьры түгел. Гадәтем: ялгыз кешеләрне кытыклап үтерәм; Мин әле, күргәч сыне, шатланганнымнан үкерәм. Тик кытыкларга яралгандыр минем бармакларым; Булгалыйдыр көлдереп адәм үтергән чакларым. Кил әле, сын дә берез бармакларыңны селкет, и Яшь Җегет! Килче икәү уйныйк берез кити-кити. Яхшы, яхты, сүз дә югтыр, мин карышмый уйныймын, Тик сыне шартыма күнмәссең диеп мин уйлыймын. Нәрсә шартың, сөйлә, и бичура адәмчеккенәм? Тик тисүк уйныйкчы, зинһар, нәрсә кушсаң да күнәм. Сөйлием шартымны сиңа, яхты тыңлап тор: әнә Шунда барич биг озон һәм биг фан бер бүрәнә. Мин дә көч-ярдәм бирермен: әйдә, иптәш, кузгалыйк, Шул агачны бергә-бергә ушбу арбата салыйк. Бүрәнәнең бер очинда бар эчелгән ярыги, Шул җиреннән ник кына сын тот, и урман сарыгы! Бу киңәшкә Шүрәле дә күнде, килмичә кире, Квитте кушкан җиргә, атлас адымын ире-ире; Куйды илтеп аузын эчкән бүрәнәгә бармагын, Кариэм, күрдеңме инде яшь Җегетнең кармагын! Суккалыйдыр балта берлән кистырылган чөйгә бу, Хәйләсене әкрен-әкрен катерәдер көйгә бу.

11 Су анасы (Бер авыл малае авызыннан) I Җәй көне. Эссе һавада мин суда койнам, йөзәм; Чәчрәтәм, уйныйм, чумам, башым белән суны сөзәм. Шул рәвешчә бер сәгать ярым кадәрле уйнагач, Инде, шаоть, бер сәгатьсез тирләмәм дип уйлагач, Йөгереп чыктым судан, тис-тис киендем өс-башым; Куркам үзем әллә нидән, юг янымда юлдашым. Бервакыт китәм дигәндә, төште күзем басмага; Карасам: бер куркыныч хатынь утырган басма да. Көнгә карши ялтырый кулондагы ялтын тарак; Шул тарак берлән утыра тузгыган сачен тарап. Тын да алмыйча торам, куркип кына, тишине кысып, Шунда яр буендагы купе агачларга посыпь. Сачләрен үргәч тарап, сикерде төште сага ул; Чумды да квитте, тәмам юг баллоды күздән шунта ул. Инде мин әкрен генә килдем дә кердем басмага, Җен оныткан, ахыры, калган таранны басма да. Як-ягымда һич кеше дә юглыгын беллем дә мин, Чаптым авылга, тараканны тис генә элдем дә мин. Күрмимен алены вә арины, и чабан мин, и чабан; Ашыгам, тирлим, пешәм һәм кип-кызу уттай янам. Берзаманны әйләнеп бакан идем карта таба, Аһ, храп эш! Су анасы да минем арт тан чаба. Кычкырадыр: «Качма! качма! Тукта! тука, и карта! Ник аласың сын анны, ул бит минем ялтын тарак!» Мин качаемын ул куадыр, ул куадыр мин качаем; Шулкадәрле кыр тыныч, һичбер кеше юг, ичмасам. Шул рәвешчә чабышып җвиттек авылга бервакыт, Су анасыны курага күтәрелде барча эт! «Вау!» да «вау!» да, «һау!» да «һау!» бертукамый этләр өрә; Су анасы, куркип этләрдән, кирегә йөгерә. Инде эш җайланды, куркудан тынычландым, дидим; И явыз карчык! таранныңнан коры кладың, дидим. Өйгә кайттым да: «Әни, ялтын тарак таптым!» дидим; «Сусадым, ардым, әни, мин биг ккозак частым», дидим. Сейләгәчтен кыйссанны, аллоды тараннымны әни; Курка үзе алиса да, уйлый эченнән әллә ни... II Яхшы, куш. Батты кояш. Йокларга оттым кич белән; Өй эче тулган иде кичке һава, куш ис белән. Юрган астында йокыга китми отам мин һаман; Шык та шик! кемдер тәрәзәгә чиертә берзаман. Мин отам рәхәт кенә, тормыйм да кузгалмыйм әле. Бу тавышка сискәнеп, торган йокысыннан әни: Ни кирәк? Кем бу? Кара тәндә вакытсыз кем йөри? Нәрсә бар соң төнлә берлән, и пычагым кергери! Су анасы мин, катер, кайра минем ялтын тарак? Бир! бая көндез алып карты сынең угълың, карта! Төшкән айның шәүләсе, мин юрген астыннан карыйм; Кялтырыйм, куркам: «Ходай! дим, инде мин кайра барыйм?» һич өзлексез шик та шик! безнең тәрәзәне гага; Ул коточкыч сачләреннән чишмә төсле су ага. Әнкәем ялтын тараканны, тис генә эзләп табып, Атты да тишка, тисүк куйды тәрәзәне ябып. Су анасыннан котылгачтын, тынычлангач, әни И орышты, и орышты, и орышты соң мине! Мин дә шуннан берле андый эшкә кыймый башладым, «Йә мясе юг!» дип, әйберләргә теми башладым.

12 Всем спасибо за внимание!!!