11 ЛЕКЦИЯ. МЕНЕДЖМЕНТ ЖҮЙЕСІНДЕГІ БАҚЫЛАУ Дайындаған: э.ғ.к, доцент Қарғабаева Сәуле Төлеуқызы. - презентация

1 11 ЛЕКЦИЯ. МЕНЕДЖМЕНТ ЖҮЙЕСІНДЕГІ БАҚЫЛАУ Дайындаған: э.ғ.к, доцент Қарғабаева Сәуле Төлеуқызы

2 Жоспар: 1. Басқарушылық бақылаудың объективті қажеттілігі. Басқарушылық бақылаудың функциялары мен түрлері. 2. Бақылау үрдісі. Бақылау үрдісінің кезеңдері. Нормативтер мен стандартады жасау. 3. Бақылаудың ұйымдастыру формалары. Тәуелді, тәуелсіз бақылау. Ішкі фирмалық бақылау. 4. Контроллинг негізінің ұғымы. Жоспарлау жүйесі және контроллинг.

3 1. Басқарушылық бақылаудың объективті қажеттілігі. Басқарушылық бақылаудың функциялары мен түрлері. Бақылау технологиясы: бақылау тұжырымдамасын таңдау, бақылау мақсатын анықтау, бақылау норма сын сақтау, бақылау әдістері, бақылау көлемі мен салаты. Ұйым басшысы өзінің алтына қойған мақсатына жеткенін анықтауы үшін, өз қатесін және қызметшілерінің қатесін байқауы үшін бақылау қажет. Бақылау ұйымды да, қызметкерлерді де шығыннан алдын ала қорғауы тиіс.

4 Бақылау – бұл ұйымның өз мақсатына женуін қамтамасыз ету үрдісі. Бақылау - ұйымның өмір сүруінің негізгі элементі болып табылады. Бақылаудың қажеттілігі дағдарыс жағдайының панда болуын алдын ала сақтандыру. Бақылаудың қызметі – бұл мәселені айқындауға мүмкіндік беретін, әрі туындаған мәселелер дағдарысқа ұшырамай тұрып ұйым қызметіне тиісті өзгерісткер енгізетін басқару сипоты. Бақылау жоспарланған мен нәтижелердің арасындағы қатынасты айқындайды. Бақылауды жүзеге асырудың қажеттілігінің басты себептерінің бірі сол, кез келген ұйым өз қателіктерін дер кезінде таба білуі.

5 Бақылау қызметі бұл мәселені айқындауға мүмкіндік беретін, әрі туындаған мәселелер дағдарысқа ұшырамай тұрып, ұйым қызметіне тиісті өзгерістер енгізетін басқару сипоты. Осылай үш мындай жил бұрын Қытайдың дана кітабы «И Цзиньде» («Өзгеріс кітабында») басқару ғылымының алғашқы идеясы панда болғанға дейін был аша жазылған болатын: «Ақылды адам табысқа қалай жеткенін білгеннен кейін, ол тағыда солей істейді. Егер өз қатесін сезінсе, оны ол қайталамайтын болады». Бақылауды жүзеге асырудың қажеттілігінің басты себептерінің бірі сол, кез келген ұйым өз қателіктерін дер кезінде таба білуі, әрі оны ұйымның алдындағы мақсатына нұқсан келмей тұрып дұрыс арнаға бағыттай білуде.

6 Бақылаудың принциптері: Бақылау тұтестай қамтылу принципі: әрбір басшы өзін-өзі бақылауы тиіс. Бақылау басқару үрдісінің негізгі элементі: басқарумен бөліп қарастыруға болмайды. Жүйелік және жан- жақтылық: тексеру барсында тек кемшіліктерді ашып қана қоймай, оны жоюдың жолдарын да қарастыруы тиіс.

7 Басқарудағы бақылаудың түрлері: Алдын-ала бақылау Ағымдық бақылау Қорытынды бақылау

8 Алдын ала бақылауды жүзеге асырудың негізгі құралдары: белгіленген ережелерді, процедураларды және жүріс-тұрыс линия сын жүзеге асыру. Алдын ала бақылау үш сала, яғни адамдар, материалдар және қаржы ресурстары тарапынан жүзеге асырылады. Адам ресурстары салатында алдын ала бақылау белгілі бір қызмет міндеттерін орындауға қажетті кәсіптік білім мен шеберлігін мұқиат талдау және біршама дайындығы мен біліктігі бар адамдарды таңдау арқылы жүргіздіріледі. Материалдық ресурстарды алдын ала бақылағанда материал сапасының стандартаға сәйкестігі, жаңадан түскен материалдардың жай-күйі, жарамдылығы анақталады. Қаржы ресурстарын алдын ала бақылаудағы маңызды букины бюджет. Бюджет алдын ала бақылаудың механизмі болып сана лады.

9 Ағымдағы бақылау: Ағымдағы бақылау жұмыс барсында жүзеге асырылады, оның объектісі көбінесе бағынышты қызметкерлер, ал мұны жүзеге асырушы тікелей басшы. Бағынышты адамдардын жұмысын ұдайы тексеру, жұмысты жетілдіру мақсатында туындаған мәселелер мен ұсыныстарды талқылау белгіленген жоспарлар мен нұсқаулардан ауытқуға жол бермейді.

10 Ағымдағы бақылау нақты жұмысты орындаумен бір мезетте жүргізілмейді. Оның өзі жұмыс орындалғаннаи кейінгі нақты нәтиженің өлшемін білуге, ойланған мақсатқа женуге негізделеді. Ағымдағы бақылауды жүзеге асыру үшін бақылау аппараты на ақпараттар, яғни кері байланыс қажет.

11 Кері байланыс жүйесі алынған нәтижелер туралы деректер. Кері байланыстың қарапайым мысалына басшынын қарамағындағы адамның канағаттанарлыксыз жұмысы туралы хабарын айтуға болады. Кері байланыс жүйесі басшыға көптеген, күтпеген мәселелерді айқындауға, соған сәйкес тиісті шаралар қолдануға, қойылған мақсаттан ауытқуды дер кезінде болдырмауға мүмкіндік береді. Кері байланыстың барлық жүйесі (биологиялық және ұйымдық) бірден-бір іргелі элементтерден тұрады.

12 Кері байланыстың барлық жүйесінде: мақсаты болады сыртқы ресурстарды пандаланады сыртқы ресурстарды ішкі ресурстарға пандаланады белгіленген мақсаттың едәуір ауытқуын қадағалайды белгіленген мақсатқа жену үшін осы ауытқуларға түзету енгізеді

13 Қорытынды бақылау. Мұның екі маңызды қызметі бар. Бірінші қызметі: егерь жоспарлауға қажетті ұқсас жұмыстарды алдағы уақытта атқару ұсынылған жағдайда, қорытынды бақылау басшыға ақпаратты ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Нақты алынған нәтиже мен талап етілетін нәтижені салыстыру арқылы басшының жоспардың қаншалықты дәл жасалатындығын бағалауға мүмкіндік болады. Мұның өзі, сонымен қоса, панда болған мәселелер туралы ақпарат алуға, сөйтіп болашақта мұндай мәселелерден құтылу үшін жаңа жоспар жасауға ықпал етеді.

14 Қорытынды бақылаудың екінші қызметі мотивацияға ықпал етеді. Егер ұйым басшысы мотивация лык көтермелеуді белгілі бір нәтижелік деңгеймен байланыстыратын бокса, ххондай жағдайда, накты қол жеткен нәтижені дәл әрі әділетті бағалау қажет.

15 Сонымен кез келген жобаның және кезендегі жұмыстың аяқталу нәтижесін бақылау артқа, алға зер салудың, әрі келесі сұрақтарға жауап берудің негізі болуы тиіс: Біз нені үйрендік? Келесі жолы калайша басқаша істеуге болады? Белгіленген межеден ауытку себебі нете? Жаңа мақсатты ойластыру үшін қандай тоқтамға колу қажет?

16 Басқарушының жауапкершілігі. Кейбіреулердің ойлауынша, бақылаушының қарауында жұмыс істейтіндер мен төменгі басшылар ілігеді дейді. Алайда бақылаудың қатаң талабы тек осыларға ғана қатысты емс. Басшылар да өз міндеттерінің қалай орындалып жатқаны туралы есеп беруі тиіс. Әрбір орынлаушы өзінің өндірістік ісіндегі кәсіптік денгейіне жауап береді. Әрбір басқарушы көптеген адамдарға жауап береді.

17

18 Оның бір саусағы (сұқ саусағы) кімді кіналағысы келетіндігін, ал үш саусағы кінәні өзіне қарай аударатындығын көрсетеді. Сххонда мынадай сұрақтар туады: Өз міндетін нашар орындайтын осындай адамды кім тандады? Кім оған нұсқау берді? Ол қалай берілді? Ол жұмысшыға тиісті бақылау жүргізілді ме? Басшылық жақсы болған жағдайда неге нашар нәтиже алынды? Үш пунктегі сұрақтардан дұрыс жауап алғаннан кейін «кіналайтын» саусақты бүгуге болады. Мұндайда басбармақ артық қысым көрсетудің табысқа жену үшін емстігін ескертеді.

19 Басқарушының жауапкершілігін неғұрлым айкын сипаттауға мынадай сұрақтар сәйкес келеді. Мұның өзі басқа басшыларды бақылайтын басшы қызметкерлердің барлығына пандалы болатыны сөзсіз: Әрбір орындаушы мұқият таңдап алынды ма? Қызметкерді атқаратын міндетіне қарай тексеру жүргізілді ме? Қызметкерді жұмысын орындауға, өзінің кәсіптік даярлығын терендетуге және жалғастыруға баулаутындай қандай шаралар жүзеге асырылды? Жаңа міңдетті шерер кезде берілген нұсқау жеткілікті негізделген бе? Қызметкерлердің жұмысты орындауына уақыты жете ме? Тиісті колайлы еңбек құралдары мен жұмыс орындары бар ма? Қызметкерлер өз мақсатын біле ме? Қызметкерлер өзінің жетістіктері мен кемшіліктері туралы ұдайы мәлімет алып тұра ма? Қызметкерлер өз фирмасы, оның жұмысының маныздылығы, қажетті мәселелері туралы мәлімет алып тұра ма? Қызметкерге өз жұмысының ерекше қиындығы, кауіптілігі туралы ескертілді ме? Қызметкерлер рационализаторлық істі дамыту, кәсіпорын, жұмысын арттыру, моральдық және материал дик көтермелеу мүмкіндіктерімен таныс па? Жұмыс мотивацияға неғұрлым толық мүмкіндік беретіндей етіп ұйымдастырылған ба? Қатардағы қызметкерлердің басшыға өзінің мәселелерімен және әрекеттерімен пікірлесуіне мүмкіндігі бар екендігін біле ме? Оған өзінін кәсіпорындағы басқарудың негізгі маңызды бағыттары белгілі ме? Ол өзінің құқығын және шағым айту тәртібін біле ме? Ол кәсіпорынның жарнама материалдарымен, жарнама компанпясының мақсаттарымен таныс па? Қызметтен тыс уақытта фирмада өткізілетін шаралармен таныс па? Қызметкерлер оған арнайы шақырыла ма?

20 Егер қызметкерлердің тікелей басшысымен қоса, басқа да басшысы бокса, ал мұндай басқару жүйесі көп жағдайда кездеседі, ххонда ол бақылау арқылы өз міндетін қаншалық атқара алатындығы туралы мәлімет аллы тиіс. Мұндай бақылау қалайша жүзеге асырылады? Өз міндетіне жаңадан кіріскен адамға іске бірден кірісе кету алғашында қиынға соғатын жағдай кездеседі. Бақылаудың ең тиімді жолы опта сайын жұмыс барсы туралы көзбе-көз әңгімелесу, кейбір міндеттерді шешу, күрделі мәселелерді шешу, мәселелерін қарастыру туралы ұсыныстар енгізу. Егер мұндайда бақылаушы «құтқару» дәлелдерін қарастырса, талқылаған мәселені бакылаушы ғана емс, орындаушы әзірлеген бокса, әрі ххондағы кателік пен сәйкессіздікке сол орындаушының өзі жауап берсе, ххонда оған шынайы достық ниетпен басқару жауапкершілігі туралы ескерту қажет.

21 2. Бақылау үрдісі. Бақылау үрдісінің кезеңдері. Нормативтер мен стандартады жасау Бірінші үрдіс: стандарта мен критерийлерді белгілеу Екінші үрдіс: нақты нәтижені стандарт пен критерийлер мен салыстыру Үшінші үрдіс: қажетті іс-шараларды қабылдау

22 Осы үш үрдістен кейін бақылаушы төменде көрсетілген шешімдердің бірін қабылдауға мәжбұр. Ештеңе істеме Ауытқуларды алып теста Стандарттарды қайта қара

23 Бақылау үрдісі үш кезеңнен тұрады: стандарта мен критерийлер жасау оларды нақты нәтижелермен салыстыру енгізілетін қажетті түзетулерді қабылдау

24 Стандарттарды белгілеу Бақылауға пандаланылатын барлық стандарта ұйымның мақсаты мен стратегия сына орай тандап алынуы тиіс. Бақылау үшін стандарт ретінде пандалануға болатын мақсаттардың маңызды екі ерекшелігін этап көрсетуге болады. Олар уақыт аясының болуымен, сол уақыт аралығында жұмыстың орындаллымен сипатталады, сол арқылы жұмыстың орындалу дәрежесін бағалауға болады.

25

26 Нәтижелік көрсеткіштері түскен панда, саду көлемі, материалдар құны болуы мүмкін. Бұл көрсеткіштер сандық өлшем мен беріледі. Алайда ұйымда сандық өлшемге келмейтін мақсаттар мен міндетгер бар. Мұндай жағдайда арнайы тексеру, сұрау салу арқылы жұмыскерлердің рухани деңгейі мен хал- ахуалы туралы мәлімет алуға болады.

27 Қол жеткен нәтижені белгіленген стандартамен салыстыру үрдісінің екінші кезеңі, сол арқылы менеджер кол жеткен нәтижелердің алдын ала күтетін нәтижелермен сәйкес колуін, әрі стандартқа сай колуін немсе одан ауытқуын айқындайды. Бақылаудың осы кезеңінде тиісті баға беріліп, оның өзі тиісті шешім қабылдауға негіз қалайды. Мұндағы мақсат ауытқу аукымын, өлшемін, нәтижелерін, мәліметтердің берілуін анықтау және оны бағалау (12-схема).

28

29 Жоғары буын басшылары мүмкін болатын ауытқуды, сол арқылы алынған нәтиженің белгіленген нәтижеден ауыткуы кауіп-катер туғызбауы тиіс. Шағын бизнесмендер де осылай істеуі мүйкін, алайда оларда ауытқу ауқымы шамалы болады. Егер мыкты нәтижені стандартпен салыстырғанда көздеген мақсатқа жеткені айкындалса, ххонда ештеңе колданбауды ұсынады.

30

31 Ауытқу байкалған жағдайда, сол ауыткудың себебі анықталса, ххонда ұйымды жоспарланған іске қайтару шараларын қолданып, ауытқуды жояды. Түзету енгізуді бір ішкі ауыспалы факторлардың мәнін жақсарту, басқару қызметін немсе технологиялык үрдістерді жетілдіру арқылы жүзеге асырады. Стандарттар жоспарларға негізделеді, ал мұның өзі болашақ болжамы ғана болып сана лады. Сондықтан стандарта нақтылы болмаса, ххонда жоспар да, стандарт та қайта қаралады (көбейтеді немсе кемітеді).

32 Бақылаудың экономикалық тиімділігін арттыру үшін ерекшелік принципі бойынша бақылау тәсілін қолданады, мұндайда стандарттан едәуір ауытқу байқалғанда ғана бақылау жүйесі іске кіріседі. Нәтижелерді өлшеу бақылаудың қиын да, қымбатқа түсетін элементі. Ұйымның мақсатына женуді көздейтін күллі бақылау, кәсіпорынның қызметіне сәйкес келетін өлшем бірліктерін, жилдамдық жиілік және дәлдік өлшемдерінің қолайлы бірліктерін таңдап алуды қамтамасыз етеді.

33 Аудиторлық тексерудің және материалдық қорларды түгендеудің кезенділігі белгіленеді. Бақылау өлшемі үшін компьютерлерді пандалану мұндай тексеруді жедел, арзан, әрі дәл жүргізуге мүмкіндік береді. Бақылаудың тиімділігін қамтамасыз етуде мәліметтерді берудің және таратудың зор рөлі бар. Бақылау жүйесі тиімді әрекет ету үшін міндетті түрде тиісті жұмыскерлерге белгіленген стандартады, қол жеткен нәтижелерді хабарлап отыру қажет. Бұл мәліметттер дәл болуы, уақытында келіп түсуі және де қажетті шешімдер мен әрекеттер жасау үшін басшыларға дер кезінде беріліп отыруы тиіс. Стандарттар қызметкерлерге барынша түсінікті болу қажет. Алынған нәтижелер туралы мәліметтерді салыстырып бағалаудың қорытынды кезеңінде менеджер алынған мәліметтерді бағалауды және алдағы іс-әрекеттері жайлы шешім қабылдайды.

34 3. Бақылаудың ұйымдастыру формалары. Тәуелді, тәуелсіз бақылау. Ішкі фирмалық бақылау. Аудиторлық тексеру. Бақылау талоптарыбелгілері. Бақылаудың дер кезінде жүргізілуі мен икемділігі. Бақылауды жүзеге асыруға басшы тікелей жауап береді. Бұл қызмет оның негізгі міндетіне жатады. Егер тікелей басшымен қоса тағы да өндіріс басшысы бокса, ххонда олар, бақылау қызметін өзара бөліседі. Тікелей басшы жұмыска адалдыкты, дәлдікті, сенімділікті, жарлықтардың орындаллын бақылайды, ал өндіріс басшысы өнім сапасын, оның жарлықтар мен нормаларға сәйкес колуін кадағалайды.

35 Бақылай білудің де зор маңызы бар. Кейде жөн-жосықсыз бақылау салдарынан басқа біреудің жұмысына килігу, наразылық туғызу кездеседі. Кейбір қызметкерді дұрыс-бұрысына қарамастан үнемі сынай беруден де шығатын нәтиже шамалы. Кімде-кім бақылауды талапка сай жүргізгісі келсе, ең әуелі ол өзін-өзі бақылауы, өрескел қателіктерге жол бермеуі тиіс.

36 Тиімді бақылаудың сипаттамалары: Бақылаудың стратегиялық бағыты болуы керек Нәтижелерге бағытталлы керек. Өйткені бақылаудың түпкі мақсаты – нәтижелік. Іске сәйкес болуы керек Икемді болуы керек Қарапайым болуы керек Бақылау өз уақытында жүруі керек

37 Кімде кім бақылауды талапқа сай жүргізгісі келсе алдымен өзін-өзі бақылауы тиіс. В. Зигерт пен Л. Ланг ғалымдар наразылық туғызатын 7- түрлі қатені былай деп көрсетеді: Бақылау қақтығыспен шектелмеу керек Жаппай бақылау ұқыпсыздыққа ұшыратады Жасырын бақылау реніш туғызады Тек жауапты учаскені бақылаумен ғана шектеліп қана қалмау керек Сенбегенің үшін бақылауға болмайды Бақылау сырт көзге көрінбеу үшін істелмейді Өз қорытыңдыны ішке сақтама

38 Ньюмен бақылаудың тиімділігін арттыру үшін менеджерлерге бірнеше ұсыныс айтады. Олар: Қызметкерлерге қолайлы стандартады белгіле Екі жақты қарым- қатынасты белгіле Өрескел бақылауға жол берме Стандарттарды қатаң, біріқ жеткілікті белгіле Стандартқа жеткені үшін мадақта

39 Бақылауда тиімділікке жену үшін стратегиялық сипоты, яғни ұйымдастырудың жалпы басымдылығы болуы тиіс. Бақылаудың түпкі мақсаты нәтижелік. Мәліметті жинау және оның нәтижесі туралы жариялау осы мақсатқа женудің құралы. Бақылауды сол уақытта ғана тиімді деуге болады, егерь ұйым ойлаған мақсатына жетіп, алтына жаңа мақсатты коя білсе. Тиімділікке жену үшін бақылау, бақыланатын іске сәйкес болуы тиіс. Ол ақиқат өлшемін айқындауы, әрі ең маңыздысын бағалауы қажет. Бақылаудың тиімділігі, оны дер кезінде жүргізуге байланысты. Алайда бақылаудың жиілігінде немсе жеделдігінде емс, оның нәтижелігінде.

40 4. Контроллинг негізінің ұғымы. Жоспарлау жүйесі және контроллинг. Контроллинг пен менеджменттің кіші жүйелері. Контроллинг құралдары Контроллинг экономикалық тұрғыда басқару және бақылауды білдіреді, дегенмен мақсат қою мен оны жүзеге асыру бағытындағы іс-шараларды жоспар құру әрекетінсіз тиімді басқару мүмкін емс. Сондықтан контроллинг жоспарлау, реттеу және бақылау бағытындағы іс-шаралар жиынтығынан тұрады. Контроллинг жүйесінің барлық элементтері жоспарлаудан бастап, оның орындаллына мониторинг жасауға дейін ең алдымен жоспардың орындалу нәтижелерін талдау, оны жүзеге асыру үдерісінде оң және теріс ауытқуларды бағалау негізінде жоспардың орындаллы үшін қажетті жағдайлар жасауға бағытталған.

41 Контроллингтің мақсаты ұйымның жалпы мақсатынан туындайды және ең алдымен ұйымның қалыпты жағдайын сақтау және оның табысты дамуына бүкіл басқарушылық үдерісті бағдарлауға негізделген. Контроллинг – кәсіпорын экономикасын талдау мен болашақта күтілетін әрекеттерге қатысты басқарушылық қызметті үйлестіру бағытындағы кәсіби қызметтің заманауи жаңа тұжырымдамасы.

42 Контроллингтің міндеттеріне табыстылықты, өтімділікті қамтамасыз ету, тәуекелді төмендетуді жоспарлау және бақылау жатады. Мұнда контроллингтің негізгі мақсаты ретінде қызметті басқару, төтеп беру және күшейту бағытындағы іс-шараларды дер кезінде жүргізуге мүмкіндік беретін ақпаратпен уақытылы қамтамасыз ету.

43 Контроллинг – кәсіпорын қызметінің табыстылығын арттыру жолымен ұзақ мерзімді кезеңде, оның өмір сүруін қамтамасыз етуге, серпінді дамуы үшін ұтымды инвестициялық шешімдерді қабылдауға, сххондай-ақ кәсіпкерлік қызметте тәуекелді төмендетуге мүмкіндік беретін кәсіпорынды басқарудың заманауи жүйесі. Отандық және шетелдік экономист-ғалымдарының контроллинг аясындағы пікірлері мен ғылыми ұстанымдары көбінесе басқару қызметіне, үйлестіруге және ақпаратқа негізделген. Сол себепті контроллинг жеке ғылыми зерттеуді қажет етеді.

44 Контроллинг – кәсіпорын мен оның құрылымдық бірліктерінің тиімді қызмет етуін қамтамасыз ету мақсатымен келешекті басқару. Контроллинг жүйесіндегі бақылаудың дәстүрлі бақылаудан айырмашылығы әкімшіліктің негізгі міндеті болып табылмайды. Мұнда бақылаудың міндеті – «жоспар – нақты» бағалауын салыстырып, ауытқу себептерін түсіндіріп, ауытқуларды жою бойынша түзету іс-шараларын құру. Контроллинг мақсаты ұйымның жалпы мақсатынан туындайды, ең алдымен ұйымның қалыпты жағдайын сақтау және оның табысты дамуына бүкіл басқарушылық үрдісті бағдарлауға негізделген.

45 Л.В.Попова контроллингтің келесідей ерекшеліктерін және этап өткен: Ағымдық қаржилық - экономикалық есептерді және стратегиялық шешімдерді байланыстыру Экономикалық тұрғыдан негізделген шешімдерді қабылдауға қаржилық – экономикалық есептеулерді бағдарлай білу Жоспарлау, бақылау, ақпараттық қамтамасыз ету сынды дәстүрлі басқарушылық қызметтердің, контроллингтің түйінін құрайтын қызметтердің жаңа мазмұны Жоспарлы – экономикалық қызметтің атқарытын рөлінің жаңа психологиялық мазмұны

46 1-кесте. Басқару қызметтері мен контроллинг арасындағы ерекшеліктер Басқару қызметіБасқару Контроллинг Есепке алу Экономикалық көрсеткіштер мәндерін есепке алу Біріңғай ақпараттық кеңісті шеңберінде түсініктер сөздігін қалыптастыру Бақылау Экономикалық көрсеткіштердің мәндерін алшақтықтарына бақылау жүргізу Экономикалық көрсеткіштер мәндерін бақылау, талдау және реттеудің сәйкес әдістерін талдау Талдау Алшақтықтар себептерін талдау, факторлардың әсерін бағалау Қабылданған шешімдердің сапасын жақсарту үшін үлгілерді пандалану Реттеу Алшақтықтарды, ауытқуларды төмендеу үшін математикалық үлгілерді пандалану Басқару сапасын бағалау үшін математикалық үдгілерді пандалану Жоспарлау Экономикалық көрсеткіштердің мәндерін жоспарлау үшін математикалық үлгілерді пандалану Кәсіпорындағы басқару жүйесін енгізуді жоспарлау

47 Үш өлшемді кеңістікте экономикалық жүйе, басқару және контроллингті бейнелеу, ғалымдардың пікірінше, олардың өзара әрекет етуіндегі жүйе бөліктерінің мәнін бейнелейді. Кәсіпорында контроллинг жүйесін енгізу нәтижесінде басқару әдістерінің таңдамалы нұсқалары құрылады және бұл контроллинг жүйесінде шешім қабылдау болып табылады. Экономикалық жүйені басқару жүйесінің құрылымы иерархиялық функционалды үлгілер кешенін білдіріп, ұйым құрылымын сипаттайды.

48 Менеджер нәтиже (нақты) және идеяларға байланысты нәтижеге женуге ұмтылу (жоспарлау) іс-шараларына жауап береді. Сондықтан менеджер шешім қабылдайды, ал контроллер төмендегілерге жауап береді: менеджердің мақсаттарын (ойын) елестете алу айқындылығы (шоғырландыру және бақылау) үшінші тұлғалар үшін менеджер әрекеттерінің нәтижелерінің айқындылығы (бақылау және бағалау) менеджердің өзінің келешектегі осы әрекеттерін қалыптастыру – оңтайландыру (үйлесімділігін қамтамасыз ету) жағдайында сароптамалық әдістемелерді пандалану дұрыстығы

49 Бақылау қызметі бүкіл ұйым бойынша немсе оның құрылымдық бірліктерінің экономикалық жұмыстарын бақылауға арналған. Ревизиядан контроллингтің ерекшелігі – ұйым қызметінің ағымдағы және келешектегі нәтижелеріне бағытталған, сонымен қатар шаруашылық операцияны жүзеге асыру жағдайында құжаттық тексеруге байланысты емс.

50 Контроллингтің қызметтері: жүйелі басқарушылық ақпараттарды жинау, өңдеу, тексеру және ұсыну болып табылады. Контроллинг, сонымен қатар жоспарлау үдерісін қолдау және үйлестіру, ақпаратпен қамтамасыз ету, бақылау және бейімдеу қызметін атқарады. Контроллинг мақсаты – іс–әрекет бағыты ретінде ұйымның мақсатынан тікелей туындайды, мысалы, белгілі панда деңгейіне, рентабельділік және өтімділік деңгейіне, еңбек өнімділігіне жену.

51 Контроллингтің негізгі қызметтері және олардың өз алтына міндеттері: ақпараттарды жинау және өңдеу ішкі есеп жүйесін құру және енгізу ұйымның және оның құрылымдық бірліктерінің қызметін бағалау әдістері мен шешімдерін үйлестіру Есепке алу өнім өндірісі мен оларды өткізу, инвестиция және сатып алу жоспарларын құру барсында ақпараттық қолдау көрсету жоспарлау жүйесінің барлық «архитектурасын» қалыптастыру және жетілдіру ақпарат алмасу үдерісін үйлестіру уақыт және мазмұны бойынша жеке жоспарларды үйлестіру және байланыстыру ұсынылған жоспарлардың толықтығы мен іске асырылуын тексеру кәсіпорынның жиынтық жоспарын құру Жоспарлау

52 уақыты және мазмұны бойына бақыланатын шамаларды анықтау мақсатқа жену дәрежесін өлшеу және бақылау үшін жоспарлы және нақты шамаларды салыстыру шамалардың ауытқу шегін белгілеу нақты мәндердің жоспарлы көрсеткіштерден ауытқуын талдау және ауытқуларды төмендету үшін ұсыныстар беру Бақылау және реттеу