ΜΑΘΗΣΗ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΟΣ ΠΟΝΟΣ. Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΣΧΕΣΗΣ. Ευαγγελία Καραγιαννοπούλου, MA, PhD Εκπ. Ψυχολόγος, Επικ. Καθηγ. Τμήμα ΦΠΨ, Πανεπ/μιο Ιωαννίνων

Πρώτη εμπειρία μάθησης ο θηλασμός. Άγχη εγγενή στη μάθηση - αβεβαιότητα, αμφιβολία - σύγχυση, χάος -αίσθημα μετέωρου - απόσταση ανάμεσα στην κατάσταση «δεν γνωρίζω» και «γνωρίζω» Πολυπλοκότητα του θέματος αλλά και τα συναισθήματα που προκαλούνται από την ίδια τη μαθησιακή διαδικασία. Νηπιαγωγείο «ένα παιδάκι ρίχνει τον πύργο με τα τούβλα πριν πέσει μόνος του…» Δημιουργία μιας νοητικής στάσης που διευκολύνει τη μάθηση.

Ο τρόπος που αντιδρούμε στην αποτυχία, η οποία θα συμβεί αναπόφευκτα, όταν προσπαθούμε να αποκτήσουμε μια δεξιότητα ή να μάθουμε. Ενώ η συμπεριφορά μας γίνεται πιο εκλεπτυσμένη καθώς μεγαλώνουμε, οι θεμελιακές στάσεις των ενηλίκων όταν βρίσκονται αντιμέτωποι με δύσκολες μαθησιακές καταστάσεις παραμένουν παρόμοιες - προσπαθούμε ν αποφύγουμε την πάλη με την αβεβαιότητα - επιθυμούμε απλές απαντήσεις - θυμώνουμε όταν τα σχέδιά μας ανατρέπονται εγκαταλείπουμε εύκολα τον αγώνα…(σ. 109)

«Όλα αυτά που μας λέτε είναι πολύ ενδιαφέροντα, αλλά εμένα να μου πείτε τι να κάνω με τους μαθητές μου που κάνουν φασαρία μέσα στην τάξη-πότε θα μας μιλήσετε γι αυτό?» «Η δουλειά μας ως εκπαιδευτικών είναι να βοηθήσουμε τα προβληματικά παιδιά να μπουν σ ένα δρόμο.Θέλω να μου πείτε πώς να το κάνω «Έχουμε παιδιά από διαφορετικό κοινωνικό υπόβαθρο. Θα ήθελα να ξέρω πώς μπορούμε να αλλάξουμε τις οικογένειες αυτών των παιδιών». «Βρίσκω τη δουλειά πολύ κουραστική και σκέπτομαι να την αφήσω. Όταν αρχίζει η φασαρία στην τάξη, τα παρατάω και αφήνω τους μαθητές να βγάλουν τα μάτια τους ή στέλνω τους πιο θορυβώδεις στο διευθυντή». «Θα ήθελα να είμαι υπομονετική και ευγενική, αλλά καμιά φορά χάνω την υπομονή μου. Θέλω να ξέρω γιατί ορισμένα παιδιά μου σπάνε τόσο πολύ τα νεύρα».

«Γιατί νιώθω έτσι όταν τα παιδιά συμπεριφέρονται με ένα συγκεκριμένο τρόπο?» (εξιχνίαση της σχέσης Μ/ης-Δ/ας) «Αναρωτιέμαι πώς νιώθετε εσείς. Εμένα όταν μου φέρονται εχθρικά καταρρέω» Συναισθήματα απειλής, αδυναμίας και ανεπάρκειας- επιθετικότητας. Κατάσταση σύγχυσης Κινητοποιούνται άμυνες παντοδυναμίας ή Άκαμπτο σύστημα διδ/ας και ελέγχου της ομάδας Ανάγκη να διαφύγουμε από τη δυσάρεστη εμπειρία Απόγνωση

Σημαντικό να κατανοήσουμε τη συναισθηματική επίδραση που έχουν οι άλλοι επάνω μας, τα παιδιά μας, οι μαθητές μας που δυσκολεύονται…, κατανόηση της φύσης της σχέσης (σ. 113). Συχνά βρισκόμαστε να τρέφουμε τα οδυνηρά συναισθήματα που τρέφουν οι άλλοι (προβλητική ταύτιση: μέρος του εαυτού αποσπάται από το άτομο και τοποθετείται μέσα σε ένα άλλο για λόγους επικοινωνίας και απαλλαγής από το άγχος)… αβεβαιότητα, απογοήτευση (στοιχεία εγγενή στη μάθηση)(σ. 114) Πρόκειται για υπονομευτική εμπειρία. Είναι (α) δύσκολο να μεταδώσει κανείς τις γνώσεις του κ (β) να διατηρήσει τη νοητική του ικανότητα

Τα δικά μας συναισθήματα μας βοηθούν να καταλάβουμε τη φύση της εμπειρίας του άγχους που βασανίζει το μαθητευόμενο. Φόβος σύγχυσης και χάους μπροστά στις αξεδιάλυτες εμπειρίες Ανημπόρια μπροστά στην κατάσταση «δεν ξέρω» Φόβος ανεπάρκειας Φόβος να μην αξιολογηθεί κανείς ως κουτός Αυτά τα άγχη οδηγούν σε αίτημα για γρήγορες λύσεις, έτοιμες απαντήσεις (μασημένη τροφή). Όχι εμπειρία και πειραματισμός

Όταν ο πόνος που βιώνει ο μαθητευόμενος γίνεται αφόρητος τον ξεφορτώνει στο δάσκαλο. Αν ο Δ είναι δεκτικός (νιώθει ο ίδιος κουτός κ ανήμπορος) Άγνοια- εκτυφλωτική επίδειξη γνώσης Ανικανότητα- άσκηση δύναμης Φόβος χάους- άκαμπτη προσέγγιση του θέματος που διδάσκει και των μαθητών Φόβος ανεπάρκειας- ισχυρισμοί περί ανωτερότητας και υποτίμηση των μαθητών. Αυτές είναι γρήγορες λύσεις στον ψυχικό πόνο αλλά ένας τέτοιος Δ αποθαρρύνει το μαθητή να σκέφτεται (Αντιαναπτυξιακές συμπεριφορές/ φαύλος κύκλος. Βοηθά το μαθητή να αποφύγει τα άγχη που συνδέονται με τη μάθηση ή ξαναστέλνει βίαια το άγχος πίσω σ αυτόν- εμπερίεξη και κράτημα)

«Αρνητική ικανότητα» John Keats (Bion, 1964) «Αντοχή στη ματαίωση» (Bion, 1964, 1967)

Εμπεριέχοντας τον πόνο και μαθαίνοντας από την εμπειρία.

Αντιστοίχηση με τη σχέση μητέρας-βρέφους Προβλητική ταύτιση: μέρος του εαυτού αποσπάται από το άτομο και τοποθετείται μέσα σε ένα άλλο για λόγους επικοινωνίας (Bion) είτε για λόγους απαλλαγής από ένα μέρος της προσωπικότητας το οποίο προκαλεί άγχος και σύγχυση (Bion, Klein) Η δεκτικότητα κάποιου στα μηνύματα ενός άλλου ανθρώπου εξαρτάται από την επαφή που έχει ο ενήλικας με τα συναισθήματά του.

Η απουσία επίγνωσης οδηγεί στο να παραβλέπει κανείς ενδείξεις που προέρχονται από τον άλλο ή να έχει μια παραμορφωμένη αντίληψη. Η δεκτικότητα στο άγχος αλλά η μη ανεκτικότητα μιας τέτοιας κατάστασης μπορεί να αφήσει το άτομο κατακλυσμένο από τα συναισθήματα που κάποιος άλλος πρόβαλε πάνω του (σ. 118). Αυτός ο τρόπος αντιμετώπισης μιας αλληλεπίδρασης είναι σημαντικός γιατί μας βοηθά να καταλάβουμε τα συναισθήματα που οι άλλοι επιθυμούν να έχουμε Συναισθήματα εξιδανίκευσης, θαυμασμού Συναισθήματα που ο άλλος δεν θέλει ή δεν μπορεί να αντέξει μόνος του (ανημπόρια, σύγχυση, πανικό ενοχή, απόγνωση ή κατάθλιψη)

Η αποδοχή και κατανόηση των οδυνηρών συν/των μας από ένα άλλο άτομο ενθαρρύνει την ανάπτυξη διότι δημιουργεί την ελπίδα ότι υπάρχει κάποιος ο οποίος μπορεί να τα φροντίσει και να τα επωμιστεί (κράτημα σωματικό και ψυχολογικό Winiccott, good enough mother)(σ. 118) -κάποιος μπορεί να κρατά το κομμάτι που προκαλεί φόβο χωρίς να διαλύεται ο ίδιος. - το παιδί παύει να νιώθει παντοδύναμα εκείνα τα κομμάτια του εαυτού του και κατά συνέπεια τα νιώθει λιγότερο τρομακτικά. Μπαίνουν κάτω από τον περιορισμό της αγάπης και της ελπίδας (αποτοξινώνονται, το άγχος καταπραϋνεται, το άτομο εσωτερικεύει μια εμπεριέχουσα μητέρα)

p. 120 Γονέας στοχαστής (reverie) Η λειτουργία του γονέα (Δ) δεν είναι απλώς να αντέξει αλλά και να ξεδιαλύνει τη φύση της εμπειρίας, να τη χωνέψει νοητικά και να της δώσει κάποιο νόημα. Αν όχι τότε το «βρέφος» βιώνει ένα άγχος τεράστιο έναν ανομολόγητο τρόμο (άγχος θανάτου) (εκφόρτιση, η εμπειρία μένει α- νόητη).

Το έργο του Δ παρόμοιο με του γονέα/ μητέρας. Οι ιδέες και οι σκέψεις του μαθητή προωθούνται από ένα Δ που ταξινομεί τις εμπειρίες στην περίπτωση που ο μαθητής κατακλύζεται από μια μεγάλη ποσότητα δύσπεπτης γνώσης. Η ικανότητα του Δ να είναι σκεπτικός και στοχαστικός όταν εξετάζει κάποιο θέμα αντί να παράγει έτοιμες απαντήσεις επιτρέπει στο μαθητή να εσωτερικεύσει ένα σκεπτόμενο άτομο. Ο Μ θα παράγει νέους στοχασμούς που θα πυροδοτήσουν στο Δ νέους στοχασμούς πάνω στο θέμα που σκέπτεται. (Μάθηση: γοητεία και πρόκληση)

As we are increasingly move toward an environment of instant and infinite information, it becomes less important for students to know, memorise or recall information and more important for them to be able to find, sort, analyse, share, discuss, critique, and create information. They need to move from being simply knowledgable to knowledge-able (Wersch, 2009, p.4).

Βοηθητικές αλληλεπιδράσεις

Προσοχή και παρατηρητικότητα Το παιδί που δεν δημιουργεί προβλήματα και κάθεται σε μια γωνία σε κατάσταση κατάθλιψης ή απόσυρσης χρειάζεται περισσότερη βοήθεια από ένα παιδί που τη ζητά επιτακτικά (π.χ. παραβατικότητα και βία πολλές φορές γίνεται για να γνωστοποιήσουν την επιτακτική ανάγκη τους να βοηθηθούν στον έλεγχο των παρορμήσεων).

Δεκτικότητα Συνειδητοποίηση ότι η δική μας συναισθηματική αντίδραση προσφέρει σημαντικές ενδείξεις για την κατανόηση των άλλων (ποιοι μαθητές μας θυμώνουν, ποιοι μας κάνουν να νιώθουμε κολακευμένοι…) Η επίγνωση ότι μπορεί να χρησιμοποιηθούμε ως εμπεριέχουσα κατάσταση για τον υπερβολιτκό ψυχικό πόνο μπορεί να μας κάνει πιο ανοικτούς και δεκτικούς στην επικοινωνία των συναισθημάτων Ή μπορεί να νιώσουμε τρομοκρατημένοι ότι μπορεί να γεμίσουμε με συναισθήματα που οι άλλοι δεν αντέχουν να έχουν.

Μια συναισθηματική εμπειρία. Πόσο ευάλωτο είναι το σημείο που επλήγη μέσα μας καθώς και από τη δύναμη με την οποία το άλλο άτομο προβάλλει τα οδυνηρά του συναισθήματα. Επίπονη προσπάθεια για να μην κατακλυστούμε από αυτά εντελώς. Όχι σφουγγάρι- δεν ρουφάμε τα συναισθήματα του άλλου. Αν ναι τότε γινόμαστε σκουπιδοτενεκές. Δεν βοηθείται ο μαθητής να παλέψει με την οδυνηρή σύγκρουση. Τα όρια προξενούν ανακούφιση!!

Σκέψεις γύρω από την εμπειρία Μπορεί να χρειαζόμαστε χώρο και χρόνο για να αναλογιστούμε τη φύση του πόνου και να την αξιολογήσουμε. Η σκέψη γύρω από την εμπειρία μας βοηθά να έχουμε την εμπειρία και να κατανοούμε το νόημά της- καλύτερη κατανόηση του εαυτού και των άλλων, μεγαλύτερη ικανότητα στο ν αντέχουμε το συναισθηματικό πόνο των άλλων.

Λεκτική ή μη λεκτική επικοινωνία και δράση. Αν κατανοούμε το νόημα μιας επικοινωνίας είναι δυνατόν να ανταποκριθούμε με τρόπο υποβοηθητικό. Μπορεί να δράσουμε κατάλληλα ή να αρνηθούμε (π.χ. προσποιούμαστε τους κεφάτους) να εμπλακούμε ή να πούμε κάτι που ενσωματώνει την αλήθεια της συναισθηματικής εμπειρίας. Σε αυτές τις περιπτώσεις το άλλο άτομο θα έχει την εμπειρία ενός συναισθηματικού πόνου ο οποίος έχει μπει υπό έλεγχο, εξαιτίας της κατανόησης με την οποία έχει αντιμετωπιστεί. Αυτό βοηθά το άτομο να αφομοιώσει τον πόνο.

Στη βάση τέτοιων εμπειριών οι μαθητές αναπτύσσουν μεγαλύτερη αντοχή και ικανότητα να επωμίζονται συναισθηματικό πόνο. Αν αρνηθούμε να αναγνωρίσουμε τα συναισθήματα του άλλου τότε του δείχνουμε ότι τα συναισθήματα είναι ανεπιθύμητα και αφόρητα και ίσως εξακολουθεί να τα αρνείται, απωθεί, αναστέλλει. Αν έχει ακόμη «ελπίδα» ίσως αναζητήσει κάποιον άλλο να τα εμπεριέξει.

Ενας δάσκαλος που ΔΕΝ αντέχει: Το δικό του φθόνο προκαλεί φθόνο στο μαθητή του. Ένας τρομοκρατημένος Δ μπορεί να διηγείται ιστορίες τρόμου στους μαθητές του γεμίζοντας το μυαλό τους με τρόμο και απαισιοδοξία. τη δική του εξάρτηση μπορεί να δημιουργήσει στους μαθητές του μια χωρίς λόγο εξάρτηση τη ζήλια μπορεί να προκαλεί ζήλια έχοντας πάντα ένας ευνοούμενο μαθητή (σ. 129). Μπορεί να δει το μαθητή ως ενσάρκωση όλων των αρνητικών του ιδιοτήτων και να του συμπεριφέρεται με μίσος.

Ως γονείς και ως δάσκαλοι τείνουμε να υποχωρούμε στα καπρίτσια των παιδιών… Αν συνεργούμε μακροπρόθεσμα με μια διαφυγή από την ματαίωση και την κατάθλιψη (μια τέτοια κατάσταση βολεύει και τα δύο μέλη της σχέσης) δεν προωθούμε την ανάπτυξη στενών ανθρώπινων σχέσεων ούτε την ανάπτυξη μιας νοητικής συνεργασίας βασισμένης στην αισθηματική εμπειρία. Μόνο η εμπειρία κάποιου ο οποίος είναι τρυφερός και αρκετά ισχυρός, ώστε να αντέχει τις οδυνηρές αισθηματικές καταστάσεις, είναι εκείνο που βοηθά το παιδί να περάσει τέτοιες εμπειρίες, να επιβιώσει και να τις κρατήσει στο νου (Σαλτζμπέργκερ κ.α., 1996, σ. 135)

Στην ικανότητα για μάθηση υπάρχουν συνυφασμένοι δύο συναισθηματικοί παράγοντες (σ. 138). Ο ένας είναι η ισορροπία ανάμεσα στην αγάπη και στο μίσος (παράγοντας σε μεγάλο βαθμό έμφυτος) που χρωματίζει την αντίληψη για τον έξω κόσμο και κατά συνέπεια εκείνο που προσλαμβάνουμε και μαθαίνουμε από τις εμπειρίες

Ο άλλος είναι η έκταση στην οποία οι γονείς και άλλοι σημαντικοί άνθρωποι στη ζωή του παιδιού παρέχουν την εμπειρία του πόνου που έχει ρυθμιστεί και έτσι δίνουν την δυνατότητα στο παιδί να προσλάβει ένα θετικό μήνυμα που θα το κάνει αισιόδοξο και αρκετά γενναίο να εξερευνήσει και να γευτεί πλήρως τον κόσμο

Σας ευχαριστώ θερμά που μοιραστήκατε την εμπειρία…