Киіз ү й ж ә не оны ң т ү рлері Әлiшер Жеңіс

– Киіз үйдің іші қыста жылы, жазда салқын. – Ол көшпенділердің тез жығып, шапшаң тігуге, яғни көшіп-қонуға ыңғайлы үйі. – Киіз үй-көктем, жаз және күз мезгілдерінде қоныстан қонысқа көшіп жүру жағдайына қолайлы құрама үй. – Оның қабырғасы торлап көктелген керегеден тұрғызылады.Кереге әдетте екі түрлі болады.

Т ү рлері – Оның бірі кең көзді кереге « желкөз» деп аталады. – Бұл артуға жеңіл, бірақ сәнсіз, сүйегі жеңіл болғандықтан желге төзімсіздеу болып келеді. – Екінші түрі тар көзді кереге – «торкөз» деп аталады, ол артуға ауырлау болғанымен, желге өте төзімді.Кереге жиналмалы бөлек-бөлек қанаттардан жасалады. – Ал керегеден жоғары сидам, жіңішке ағаштан жұмырлап жасалып, қарны иілген уықтардан қаусырыла күмбез шығарылады.

Орда – Алтын орда – 30 қанаттан (керегеден) тұратын хамәжіліс ордасы. – Алтын үзік – 24 қанаттан тұратын аса лауазымды хан отбасы тұратын үй. – Ақ ала орда – 8 қанатты дәулетті бай үйі. – Ақ үй – 6 қанатты дәулетті бай үйі. – Боз үй, қоңыр үй – 4-5 қанатты ооташалар үйі. – Қараша үй – кедей үйі. – Отау – жас жұбайлар үйі. – Жолым үй, абылайша, жаппа – уақытша ғана отыратын шағын немесе жартылай тігілетін үйлер. – Күрек, қос – ауылдас ас сақтайтын, далада малшылар тұратын немесе кедейлер үйлері.

Киіз ү йді ң т ә ртіптері – Сүйеніп, тіреліп отыруға болмайды. – Таянып отыруға болмайды. – Қолын төбесіне қойып немесе желкесіне қойып отыруға болмайды. – Тізені құшақтап немесе қолдарын айқастыра, тізені тартып отыруға болмайды.«Тізеңді құшақтама, керме». – Жұртқа қарап керілуге болмайды. – Жатып ішуге болмайды. – Аяғын созып отыруға болмайды көсіліп жату. – Киіз үйге бірдеңені шайнап, жеп кіруге болмайды. – Қазақта ер адамның дұрыс отыруы «малдас құру» арқылы отырады. – Салт атты адам киіз үйге артқы жағынан келуі керек.

Киіз ү йді ң негізгі б ө ліктері – Кереге – киіз үйдің негізін құрaйды. Керегең кең болсын деген тілек осыдан шықты. Өйткені үйдің берік болуы, кеңдігі осы керегеге байланысты. Дайын керегеніқанат деп атайды, яни 18 қанат үйде 18 кереге болады. – Уық – кереге мен шаңырақ ортасын қосатын негізгі бөліктің бірі. – Шаңырақ киіз үйдің күмбез еңсесін құрап, үй сүйегін тұтастырып тұрады. Атадан балаға мұра болып келе жатқан үйді қара шаңырақ деп құрметтейді.