Алған рет ұжымды қалыптастыру сатыларын ғылыми түрде анықтап негіздегендірдің бірі А. С. Макаренко болды. Ол тәрбие ұжымын дамытуда педагогтың міндетті талаптарынан ұжымның талаптары тұсында жеке тұлғаның еркін талаптарының қалыптасу процессі жатады деп атаған. Ұжымдағы жеке тұлға теориясын құрудың негізі А.С. Макаренко еңбектеріңде жатыр. Ол ұжымда жеке тұлғаны тәрбиелеудң басты нәтижесі оның қоғамдық бағыттылығы деп есептейді. А.С. Макаренко ұжымның басты белгілерін нақты тұжырымдап берді; ұжым – басқа ұжыммен органикалық байланыста болатын қоғамның бір бөлігі; қоғамдық манызы бар мақсаттың болуы; ұжым мүшелерінің қызметін ұйымдастыру; ұжым мүшелері арасындағы өзара жауапкершілікті карым-қатынас орнату; өзін-өзі басқару оргаңдарының болуы.

Оқушылардың ұжымын қалыптастыру күрделі педагогикалық процесс, оны терең зерттеп,танып білу арқылы ғана оқыту және тәрбиелеу жұмысының басты мақсаттары іске асырылып, жан жақты дамыған және әлеуметтік ортада қызмет ете алатын жеке тұлға қалыптасады.

Балалар ұжымы өте сезімтал аспап, ол тек педагог тұлғасының басшылығымен ғана дамиды (В.А.Сухомлинский). Сондықтан мұғалім ұжымның даму заңдықтарын, оның даму сатыларын, оқушылардың жеке мүмкіншіліктерін қарастырып және олар өзін ұжымда орнықты сезінуі қажет. А.С. Макаренко балалар ұжымының технологиясының негізгі қағидаларын «Ұстаздық дастанда» келтірген. Оның пікірінше ұжымдағы ұжым мүшелерінің ілгері жылжуы еркін адамдар ұжымының болмыс формасы. Ұжым қоғамның бөлігі болғандықтан ілгері жылжығанда ғана дамиды. Қозғалыссыз ұжым әлеуметтік тұрғыдан дағдарысқа ұшырайды. Ұжым дамуының негізгі заңдылығы перспективалық бағыттарының болуы оның мәні ұжымынын дамуы тек перспектива (мақсат, іс) болса және жаңа перспективалар байқалғанда ғана болуы мүмкін. Балалардың алдында перспективалар тек педагогпен ғана қатынаспайды, олар өздері қызықты, әлеуметтік манызды істерді іздейді. А.С. Макаренко перспективалық бағыттарды үш топқа бөледі: жақын, орта, алыс перспектива.

Бірінші кезенде м ұғ алім саба қ та ж ә не саба қ тан тыс уа қ ыттарда о қ ушыларды ә рт ү рлі бірігіп ат қ арылатын іс- ә рекеттерге араластыру ар қ ылы бір-бірін (о қ ушы мен м ұғ алім) жа қ сы танысу ғ а к ү ш салуы тиіс. Сонымен қ атар, ұ жымнын қ алыптасуы кезенінде сынып белсенділері сайлау ғ а, қ айта сайлау ғ а дайындалады. Берілетін тапсырмалар кездейсо қ ты қ сипатта болуы м ү мкін, сонымен бірге балаларды ң да м ү дделері де ескерілуі керек. Екінші кезе ң інде ұ жымды дамытуды ң талаптарын тек м ұғ алім ғ ана емес белсенді топ м ү шелері де (параллель) қ оя алады. Саба қ та ж ә не саба қ тан тыс іс- ә рекеттерді ң т ү рлері к ө бейіп, к ү рделене т ү седі. Белсенді топ м ү шелері тапсырмаларды о қ ушыларды ң м ү дделерін ғ ана емес, ұ жым қ ажеттіліктерін ескере отырып береді. Ә рбір о қ ушы б ұ л кезе ң де ө зін ұ жым м ү шесі ретінде санап ө з ә рекеттеріні ң қ о ғ амды қ маныздылы ғ ын т ү сінуі тиіс. Сонымен бірге о қ ушылар ал ғ а қ ойылган ма қ сатты білуі ж ә не т ү сінуі тиіс ж ә не сол ма қ сат қ а жетудегі ә рбір о қ ушынын р ө лі мен қ осатын ү лесін де білуі керек. Ү шінші кезенінде тек м ұғ алім мен белсе ң ділер м ү шелеріне ғ ана талаптар қ ойылмайды, сонымен қ атар ұ жымны ң ә рбір м ү шесіне де белгілі бір талап қ ойылады. Б ұ л саты қ о ғ амды қ пікірлердін ескерілуімен, о қ ушыларды ң ө з- ө зіні бас қ аруынын жо ғ ар ғ ы де ң гейде болуымен, балаларды ң ұ жым ж ұ мыстарымен айналысумен сипатталады. Д ә л осындай ұ жым о қ ушыларды ұ жымшылды ққ а т ә рбиелеу құ ралы болып табылады. Б ұ л жерде ә рбір о қ ушыны ң т ұ л ғ а ретінде дамуына барлы қ жа ғ дайлар жасалады.

«К ү н с ә улесіндегі мені ң суретім». (5 минут) «Мені неге қ адірлейді» деген с ұ ра ққ а жауап беруге тырысы ң ыз. М ұ ны о ң ай білу ү шін сіз к ү нні ң с ә уле шашып т ұ р ғ ан суретін салы ң ыз. Ортасына аты ң ызды жазы ң ыз. Сонан со ң ә рбір с ә улеге ө зі ң із білетін ө зі ң ізді ң жа қ сы қ асиеттері ң із бен жетістіктері ң ізді жазы ң ыз 1.«Күн сәулесіндегі менің суретім». (5 минут) 2. «Мені неге қадірлейді» деген сұраққа жауап беруге тырысыңыз. Күннің сәуле шашып тұрған суретін салыңыз. Ортасына атыңызды жазыңыз. Сонан соң әрбір сәулеге өзіңіз білетін өзіңіздің жақсы қасиеттеріңіз бен жетістіктеріңізді жазыңыз

1. а) мазасыз, к ү йгелексіз; б) к өң ілді, а қ жар қ ансыз; в) сабырлы, байсалдысыз; г) ұ ялша қ, қ ысылып- қ ымтырыласыз. 2. а) ұ стамсыз, қ ызбасыз; б) белсенді, істе шира қ сыз; в) ретті, на қ тысыз; г) жа ң а ортада ы ңғ айсызданасыз. 3. а) шыдамсыз; б) баста ғ ан істі ая қ сыз қ алдырасыз; в) са қ, парасаттысыз; г) жа ң а адамдармен тіл табысу сізді қ иналдырады. 4. а) қ арым- қ атынаста бірбеткей, тік мінездісіз; б) ө зі ң ізді асыра ба ғ алайсыз; в) шыдамсызсыз; г) ө з к ү ші ң ізге сенбейсіз. 5. а) батыл, белсендісіз; б) жа ң ашыл н ә рсені тез қ абылдайсыз; в) ү ндемейсіз, к ө п с ө йлегенді жек к ө ресіз г) жал ғ ызды қ ты ұ натасыз. 6. а) бірбеткейсіз; б) ы қ ылас, бейімділігі ң із т ұ ра қ сыз; в) аспай- саспай бір қ алыпты с ө йлейсіз; г) с ә тсіз жа ғ дайларда ұ нжыр ғ а ң ыз т ү сіп, сасасыз.

7. а) даудамайда тап қ ырсыз; б) с ә тсіздік, к өң ілсіздікті тез же ң есіз; в) ұ стамды, шыдамдысыз; г) ө з ойы ң ызбен отыр ғ анды қ алайсыз. 8. а) т ә уекелге бейімсіз; б) ә р т ү рлі жа ғ дайлар ғ а тез бейімделесіз; в) баста ғ ан істі ая ғ ына дейін бітіресіз; г) тез шаршап қ аласыз. 9. а) іске анда-санда ғ ана араласасыз; б) кез-келген жа ң а іске қ ызы ғ ушылы қ пен кірісесіз; в) к ү ші ң ізді бекерге ж ұ мсасмайсыз; г) тым ә лсіз с ө йлейсіз, тіпті кейде естімей қ аласыз. 10. а) қ айтымды, жылдам, секемшілсіз; б) тартымсыз болса, к өң ілі ң із тез қ алады; в) қ ойыл ғ ан к ү н т ә ртібін ұ станасыз; г) еріксіз әң гімелеушіні ң мінез- құ л қ ымен ү йренесіз. 11. а) шапша ң, ә серлі, біра қ жиі то қ тап с ө йлейсіз; б) жа ң а іске тез кірісесіз, бас қ а іске де араласып кетесіз; в) шапша ң ды ғ ы ң ызды басып отырасыз; г) іске шапша ң ды қ танытпайсыз.

Сангвиник- (же ң іл қ анды). Қ уатты, шира қ, қ абілетті, беріліп істейді. Бас қ а адамдармен тез тіл табысады. Қ имылы к ө п, а қ жар қ ын, ашы қ мінезді болып келеді. Белсенділікті, тап қ ырлы қ ты, зеректікті қ ажет ететін ж ұ мыстар ғ а қ абілетті. Холерик- (ысты ққ анды). Қ имыл қ оз ғ алысы ө те тез, шапща ң. Олар к ү йгелек ұ стамсыз болады. Белсенді, батыл, баста ғ ан істі ая қ тап шы ғ ады. Басшылы қ етуге құ мар, ө зін жо ғ ары санайды, біреу қ арсы с ө йлесе ашуланып қ алады. Ашы қ ә серлі, м ә нерлі с ө йлейді. Қ озу процесі к ү шті, тежелуі ә лсіз, ұ стамсыз тип. Флегматик- (суы ққ анды). К ө біне салма қ ты, ұ стамды сабырлы келеді. Қ имыл қ оз ғ алысы баяу асы қ пайды, сезімі т ұ ра қ ты. Бір сарынмен с ө йлейді, с ө йлеседі. Адамдармен жа қ ындасып с ө йлесуі жие емес. Ж ұ мысты тия қ на қ ты, байсалды орындайды. Флегматикті барлы қ уа қ ытта құ лшындырып отыру керек. Меланхолик- (ауыр қ анды). Аса сезімтал, т ұ йы қ, ола қ, о қ шау болып келеді. Ә р нірседен ауыр ә сер алып,сол сезімнен к ө пке дейін арыла алмайды. К өң іл к ү йі жабыр қ ау, кейде тіпті қ ай ғ ылы да болады. Адаммен к ө п араласпайды, іс ә рекетке бірден кіріспейді. Ол тыныш ж ә не қ ауіпсіз орында ж ұ мысты н ә тижелі орындайды.

Балалар ұжымымен жұмыс істеу үшін мұғалімнің белгілі бір кәсіби қасиеттері қажет. Кәсіби маңызды қасиеттер мәнін анықтауға бірқатар ғалымдар (А. Сатынская, В.А.Сластенин, Г.Сманова, К.Успанов және т.б.) көңіл бөлді.

М ұғ алімні ң ұ йымдастыру қ абілеті оны ң о қ ушылармен ж ә не о қ ушыларды ң бір бірімен д ұ рыс қ арым катынас жасауынан к ө рінеді. Балаларды д ұ рыс ұ жымдастыра білуі м ұғ алімні ң құ зырлы ғ ына кіреді. Со ғ ан байланысты м ұғ алім ө зіні ң жина қ та ғ ан біліміні ң негізінде балалар ұ жымыны ң қ ызметін ұ йымдастыру ғ а дайын болуы керек.

М ұғ алімге, сынып жетекшісіне о қ ушы ұ жымын қ алыптастыру бойынша тиімді ж ұ мыстар ұ йымдастыру ү шін білім, біліктерді ме ң герулері қ ажет 1. Мұғалім іс-әрекетінің заңдылықтарының, қозғаушы күштерінің және тәрбиелеу механизмдерінің объектісі ретінде педагогикалық процестің мәні мен құрылымы туралы теориялық білімдер. 2. Оқушы ұжымын қалыптастыру теориясы мен тәжірибесі және оның негіздері мен даму заңдылықтары жөнінде біртұтас түсініктің болуы. 3. Оқушы ұжымынын қалыптасу жағдайы мен деңгейін диагностикалай алу, біртұтас педагогикалық процестін негізгі көрсеткіштеріне диагностиканы негіздей алу, ұжым дамуын болжау үшін диагностикалық мәліметтерді пайдалана алу.

4. Педагогикалык ықпалдастырудың негізгі құралдарын білу және оларды балалар ұжымын қалыптастыру процесінде қолдана алу. 5. Әрбір оқушының қызығушылығы мен кабілетіне сәйкес жалпы мақсатқа (сабақта және сабақтан тыс уақытта оқушылардың ықпалдасу жүйесі) жетуте бағытталған оқудағы және оқудан тыс іс-әрекеттерін ұйымдастыра алу. 6. Алғашқы (сыныптық) ұжымды қалыптастыруда мұғалімнің педагогикалық жетекшілігімен ұжымда өзін-өзі басқаруды ұштастыра алуы. 7. Алғашкы ұжымды мектепте және мектептен тыс басқа ұжым түрлерімен өзара байланыс жасауының рөлін түсіну.

М ұғ алімні ң диагностикалы қ ба ғ дарламасыны ң бір н ұ с қ асында "о қ ушылармен ынтыма қ тасты қ та бола алу кабілеті" критерийі – қ азіргі мектеп м ұғ алімдеріні ң зерттеу іс- ә рекеттерінін е ң жо ғ ары де ң гейі ж ә не ол ө зара ы қ палдасты ққ а ұ мтылдыратын жа ң а т ә сілдерді ү немі іздестіру, оларды қ арым- қ атынас жасауда қ олдануды ң м ү мкі ң діктерін бай қ ай алу, бас қ а адамдарды ң к ө з қ арастарын т ү сіне білуге т ә рбиелеу аз уа қ ыт аралы ғ ында ж ә не м ұғ алім мен о қ ушыны ң а қ ыл- ойын, ерік-жігерін пайдалана отырып эмоционалды қ к ү ш салуымен о қ ыту мен т ә рбиелеудін ә дістерін ү йлестіруді негіздей отырып қ олдана алу

Қазіргі оқушылардың қоғамдық пайдалы жұмыстарға қатысуға он көзқарас танытпайтындар да аз емес. Оның негізгі сепбебі ұйымдастырылатын жұмыстардың бірыңғайлығы, ондағы форммальдылық, жұмыстың пайдасыздығынын айқындығы, педагогтың өзінің қызығушылық танытпауы болып табылады. Соған байланысты оқушы белсенділігі мектепте ұйымдастырылатын жұмыстардың тиімділігіне, сұраныска ие болуына, мұғалім позициясына, жеке қатынасына, жұмысты сауатты ұйымдастыра алу біліктеріне тікелей байланысты. Қоғамдык тапсырмалар мұғалім тарапынан емес белсенді топ мүшелері сынып ұжымы тарапынан берілуі тиіс. Тапсырмалар сабақта және сабақтан тыс орындалатын жұмыстарға байланысты берілуі қажет; мүмкіндігінше ол жұмыстарды оқушылардың өздері таңдағандары орынды. Орындалған тапсырма мен онын орынласу сапасы жөнінде ұжым алдыңда есеп берілуі қажет. Сынып жетекшісі үнемі оқушы ұжымымен атқарылған жұмыстарды тіркеп отыруы тиіс: ұжым, белсенді топ мүшелерінің тізімі. әрбір ұжым мүшесінің сабақта және сабақтан тыс (қоғамдық) орындағын жұмыстарының тізімі (мұнда орындалған жұмыс жөнінде қашан есеп берілуі керектігі көрсетіледі), жылдық, жартыжылдық, тоқсандық, жоспар жасалады, әрбір оқушыға мінездеме жазады. Оқушылардың жетістіктерін үнемі айта отырып, оқушы тұлғасын қалыптастырудағы проблемаларға басты назар аудара отырып олармен жеке жұмыс жүргізудің манызы өте зор.

О қ ушыларды ң ба ғ алау ә дістемелері: С ө йлемді ая қ та ә дістемесі. Мен ө зімні ң м ұғ алімімді жа қ сы к ө ремін, себебі ол.... М ұғ алім б ұ л- Мен қ алар едім м ұғ алімні ң.... Мен м ұғ алімді ты ң даймын, себебі ол... Ма ғ ан м ұғ алімні ң бойында ұ найтын қ асиеті... Ма ғ ан м ұғ алімні ң бойында ұ намайтын қ асиеті...

Зейін қойып, тыңдағандарыңызға рахмет!!!