Шо қ ан У ә лиханов Ысты қ к ө л сапарыны ң к ү нделігінде

1856 ЖЫЛЫ ШО Қ АН Қ ЫР Ғ ЫЗ ЕЛІН ЗЕРТТЕУ ЭКСПЕДИЦИЯСЫНА Қ АТЫСАДЫ. Қ ЫР Ғ ЫЗДАР МЕН Ұ ЛЫ Ж Ү З Қ АЗА Қ ТАРЫНЫ Ң ТАРИХЫ, ЭТНОГРАФИЯСЫ ЖАЙЛЫ М Ә ЛІМЕТТЕР ЖИНАЙДЫ, АУЫЗ Ә ДЕБИЕТІНІ Ң Н Ұ С Қ АЛАРЫН ЖАЗЫП АЛАДЫ ЖЫЛЫ Қ ЫР Ғ ЫЗ ЕЛІНЕ БАРАДЫ. ОСЫ САПАРЛАР БАРЫСЫНДА « ЖО ҢҒ АРИЯ ОЧЕРКТЕРІ », « Қ ЫР Ғ ЫЗДАР ТУРАЛЫ ЖАЗБАЛАР », « ЫСТЫ Қ К Ө Л САПАРЫНЫ Ң К Ү НДЕЛІКТЕРІ », АТТЫ Е Ң БЕКТЕРІН ЖАЗЫП ШЫ Ғ АДЫ. Б Ұ Л Е Ң БЕКТЕР ЖЕРГІЛІКТІ ХАЛЫ Қ ТАРДЫ Ң ТАРИХЫ, М Ә ДЕНИЕТІ, Ә ДЕБИЕТІ, Ә ДЕТ - ҒҰ РПЫМЕН Т Ұ ТАСЫП, АСА ЖО Ғ АРЫ БА Ғ АЛАН Ғ АН ТУЫНДЫЛАР БОЛЫП ЕСЕПТЕЛЕДІ. ШО Қ АННЫ Ң ДЕМОКРАТТЫ Қ, А Ғ АРТУШЫЛЫ Қ К Ө З Қ АРАСЫН АНЫ Қ ТАУДА Б Ұ Л Е Ң БЕКТЕРДІ Ң Ү ЛКЕН МА Ң ЫЗЫ БАР. ОЛАРДЫ ШО Қ АН Қ О Ғ АМ Ө МІРІНІ Ң ДАМУЫ МЕН КЕЛЕШЕГІНЕ САЛЫН Ғ АН ЖОЛ ДЕП БІЛЕДІ. СОНЫМЕН Қ АТАР ОНЫ Ө З ХАЛ Қ ЫНЫ Ң ҚҰ НДЫЛЫ Ғ ЫМЕН, ТІРШІЛІГІМЕН БАЙЛАНЫСТЫРА ДАМЫТАДЫ.

ШО Қ АН К Ө ПТЕГЕН ЖЕРЛЕРДІ Ң СУЫНЫ Ң Д Ә МІН ТАТ Қ АН, БІРА Қ АСА Қ ЫЗЫ Ғ УШЫЛЫ Қ ТАНЫТЫП, ЗЕРТТЕГЕН Қ ЫР Ғ ЫЗ ЖЕРІ ЕДІ, Қ ЫР Ғ ЫЗ ХАЛ Қ Ы Ү ШІН ДЕ БА Ғ А ЖЕТПЕС Ү ЛКЕН Е Ң БЕК СІ Ң ІРГЕН Ұ ЛЫ Т Ұ Л Ғ А. Қ ЫР Ғ ЫЗДАР ТУРАЛЫ ЖАЗБАЛАР Е Ң БЕГІНДЕ Қ ЫР Ғ ЫЗ АУЫЗ Ә ДЕБИЕТІН Т Ө МЕНДЕГІДЕЙ Ү Ш САЛА Ғ А Б Ө ЛІП Қ АРАСТЫРАДЫ : 1) ЕРТЕКТЕР МЕН ТАРИХИ, Қ ИЯЛИ А Ң ЫЗ - ӘҢ ГІМЕЛЕР ; 2) АСА ІРІ ЭПИКАЛЫ Қ А Ң ЫЗДАР 3) Т Ұ РМЫС - САЛТ ЖЫРЛАРЫ.

ШО Қ АН Қ ЫР Ғ ЫЗ ЖЕРІНЕ БАРМАС Б Ұ РЫН МАНАС ЖЫРЫ ТУРАЛЫ К Ө П ЕСТІП, О Ғ АН Ә БДЕН Қ АНЫ Қ БОЛ Ғ АН. Б ҰҒ АН Қ ОСА ОЛ ЖАЛПЫ Қ ЫР Ғ ЫЗ ХАЛ Қ ЫНЫ Ң Т Ұ РМЫС - ТІРШІЛІГІНЕ, ТАРИХЫ, Ә ДЕБИЕТІ МЕН М Ә ДЕНИЕТІНЕ Қ АТЫСТЫ ДЕРЕКТЕРДІ К Ө П О Қ ЫП, ЖИНАСТЫРЫП Ж Ү РГЕН. Е Ң БІР ІРГЕЛІ Е Ң БЕКТЕРІНІ Ң БІРІ – Қ ЫР Ғ ЫЗДЫ Ң МАНАС, СЕМЕТЕЙ ЖЫРЛАРЫН ЖАЗЫП АЛУЫ. БІР ХАЛЫ Қ ТЫ Ң ТАРИХЫ, Т Ұ РМЫС - ТІРШІЛІГІ, ШАРУАШЫЛЫ Ғ Ы, Т Ү СІНІГІ, Қ ОРША Ғ АН ОРТАМЕН Қ АРЫМ - Қ АТЫНАСЫ, Ә ДЕТ - ҒҰ РПЫ ТУРАЛЫ АЙТА КЕЛІП, Б Ұ Л ДАСТАНДЫ ЭНЦИКЛОПЕДИЯЛЫ Қ ШЫ Ғ АРМА ДЕП БА Ғ АЛАП, МАНАС – Б Ұ Л ЭНЦИКЛОПЕДИЯ, ХАЛЫ Қ ТЫ Ң БІР БЕЛГІЛІ БАТЫРЫ АЙНАЛАСЫНА, МАНАС Т ӨҢ ІРЕГІНЕ, БІР УА Қ ЫТ Қ А ЖИНА Қ ТАЛ Ғ АН БАРЛЫ Қ ЕРТЕГІЛЕРІНІ Ң, ХИКАЯЛАРЫНЫ Ң, А Ң ЫЗ - ӘҢ ГІМЕЛЕРІНІ Ң, ГЕОГРАФИЯЛЫ Қ, ДІНИ, А Қ ЫЛ, АДАМГЕРШІЛІК Т Ү СІНІГІНІ Ң Қ ОСЫНДЫСЫ. САХАРАНЫ Ң ИЛИДИАСЫ СЕКІЛДІ – ДЕГЕН Т Ү СІНІКТЕМЕ БЕРГЕН.

ОСЫ САПАРДА 26 МАМЫР К Ү НІ ШО Қ АН – ТАУ Қ ЫР Ғ ЫЗДАРЫНЫ Ң ЖЫРШЫСЫНАН МАНАС ЖЫРЫН ТЫ Ң ДАЙДЫ ДА, Н Ұ С Қ АЛАРЫН, К Ө ЛЕМДІ ДАСТАННЫ Ң К Ө КЕТАЙ ХАННЫ Ң АСЫ АТТЫ ТАРАУЫН ЖАЗЫП АЛАДЫ. ОНЫ ОРЫСТЫ Ң БЕЛГІЛІ ШЫ Ғ ЫСТАНУШЫ Ғ АЛЫМЫ, АКАДЕМИК Н. И. ВЕСЕЛОВСКИЙ 1902 ЖЫЛЫ 21 НАУРЫЗ К Ү НІ АРХЕОЛОГИЯ Қ О Ғ АМЫНЫ Ң ШЫ Ғ ЫС Б Ө ЛІМІНДЕГІ М Ә ЖІЛІСТЕ Ғ АЛЫМДАРДЫ ТАНЫСТЫРЫП, ЖЫРДЫ Ң Қ ЫР Ғ ЫЗША М Ә ТІНІНІ Ң, Ө КІНІШКЕ ОРАЙ, ЖО Ғ АЛЫП КЕТКЕНІНЕН ХАБАРДАР ЕТЕДІ. ШО Қ АН АУДАР Ғ АН К Ө КЕТАЙ ХАННЫ Ң ЕРТЕГІСІ АТТЫ Н Ұ С Қ АСЫН Г. Н. ПОТАНИННЕН АЛ Ғ АНЫН АТАЙДЫ. ЖЫР ШО Қ АННЫ Ң ЕСКІ ДОСЫ К. ГУТКОВСКИЙДІ Ң Ү ЙІНЕН ТАБЫЛЫПТЫ. СОНАН К Ө КЕТАЙ ХАННЫ Ң АСЫ ДЕП АТАЛАТЫН Б Ұ Л Ү ЗІНДІ - АУДАРМА Н. И. ВЕСЕЛОВСКИЙДІ Ң Қ ЫС Қ АША Т Ү СІНІКТЕРІМЕН ШЫ Ғ ЫС Б Ө ЛІМІНІ Ң ЖУРНАЛЫНДА ЖАРИЯЛАНАДЫ. Б Ұ ДАН СО Ң ШО Қ АННЫ Ң АУДАРУЫНДА Ғ Ы ОСЫ Н Ұ С Қ А БІРНЕШЕ РЕТ ЖАРЫ Қ К Ө РІП, СОЛ АР Қ ЫЛЫ Б Ү КІЛ ЕУРОПА, РЕСЕЙ Ғ АЛЫМДАРЫ МАНАС ЖЫРЫМЕН ТАНЫСУ Ғ А М Ү МКІНДІК АЛДЫ.

ЫСТЫ Қ К Ө Л САПАРЫ БАРЫСЫНДА Қ ЫР Ғ ЫЗ ХАЛ Қ ЫНЫ Ң ЕРТЕГІ, ЖЫР - ДАСТАНДАРЫН Ғ АЛЫМ Қ АР Қ АРА, ТЕКЕС, Т Ү П, ЖЫР Ғ АЛА Ң Ө ЗЕНДЕРІН Ң БОЙЫН ЖА Ғ АЛАЙ Қ ОНЫСТАН Ғ АН Қ ЫР Ғ ЫЗ АУЫЛДАРЫНДА БОЛЫП ЖАЗЫП АЛ Ғ АНЫН К Ө РЕМІЗ. ОНЫ Ң БАСЫМ К Ө ПШІЛІГІН ШО Қ АН, Ә СІРЕСЕ Б ҰҒ Ы ЕЛІНІ Ң БАСШЫЛАРЫ БОРАНБАЙДЫ Ң, С Ә ЛМЕКЕ ШО ҢҚ АРАШТЫ Ң, Қ ЫДЫ Қ БОРСЫ Қ ТЫ Ң, САРЫБА Ғ ЫШ БИЛЕРІ – САРТАЙ МЕН АЛШЫНЫ Ң АУЫЛЫНДА Қ ОНА Қ ТА БОЛ Ғ АНДА ЖАЗАДЫ.

ШО Қ АН Қ ЫР Ғ ЫЗ ЖЕРІНЕ БАРМАС Б Ұ РЫН МАНАС ЖЫРЫ ТУРАЛЫ К Ө П ЕСТІП, О Ғ АН Ә БДЕН Қ АНЫ Қ БОЛ Ғ АН. Б ҰҒ АН Қ ОСА ОЛ ЖАЛПЫ Қ ЫР Ғ ЫЗ ХАЛ Қ ЫНЫ Ң Т Ұ РМЫС - ТІРШІЛІГІНЕ, ТАРИХЫ, Ә ДЕБИЕТІ МЕН М Ә ДЕНИЕТІНЕ Қ АТЫСТЫ ДЕРЕКТЕРДІ К Ө П О Қ ЫП, ЖИНАСТЫРЫП Ж Ү РГЕН. ОЛАЙ ДЕЙТІНІМІЗ, ШО Қ АН ЫСТЫ Қ К Ө ЛГЕ САПАР Ғ А ШЫ ҚҚ АНДА, МАНАС БАТЫРДЫ Ң ЕСІМІМЕН БАЙЛАНЫСТЫ ЖЕР - СУ АТАУЛАРЫН, ТАРИХИ А Ң ЫЗ ӘҢ ГІМЕЛЕРДІ ЖАЗЫП ОТЫР Ғ АН. Б Ұ Л РЕТТЕ ОЛ МАНАСТЫ Ң АТЫН АЛДЫМЕН ЖЕТІСУ Қ АЗА Қ ТАРЫНАН ЕСТІГЕН. Қ АР Қ АРА АСУЫНА ЖА Қ ЫН ЖЕРДЕГІ ҚҰ СМ Ұ РЫН ТАУЫН АРАЛАП Ж Ү РГЕНДЕ МАНАСТЫ Ң БОЗТ Ө БЕСІ ДЕП АТАЛАТЫН ЖЕРГЕ КЕЗДЕСІП, К Ү НДЕЛІГІНЕ ХАДЫ Қ АУЗЫНДА Ғ Ы Ө ТЕ ҚҰ НДЫ МЫНА А Ң ЫЗДЫ ЖАЗЫП АЛАДЫ.... ШАРЫН Ө ЗЕНІНІ Ң БОЙЫНДА,- ДЕЙДІ ШО Қ АН,- ҚҰ СМ Ұ РЫН БОЗТ Ө БЕСІ ДЕГЕН Қ АМАЛДЫ Ң ОРНЫ БАР. ОЛ АНАДАЙДАН ЖЕКЕ - ДАРА К Ө РІНІП Т Ұ РАДЫ. ЕЖЕЛГІ Қ АРИЯ С Ө ЗІ БОЙЫНША, ХАЛЫ Қ ТЫ Ң ЭПИКАЛЫ Қ ТАМАША ЖЫРЫНДА АЙТЫЛАТЫН ЕР МАНАСТЫ Ң Б Ұ РЫН Ғ Ы ЗАМАНДА Қ АУ Ғ ЫРАСТАРМЕН ( Қ АРА Қ ЫТАЙ ) СО Ғ ЫС Қ АНДА ОРДАСЫН ОСЫ АРАДА ҚҰ Р Ғ АН ДЕСЕДІ.

Академик Ә лкей Мар ғұ лан:...Шо қ ан кез келген ертегі, жырды жаза бермеген. Ол тек жо ғ арыда айт қ ан ү ш сала ғ а кіретін, сирек жолы ғ атын н ә рселерге айры қ ша к өң іл аударып, тарих, ә дебиет т ұ р ғ ысынан ба ғ алы, т ұ ны қ жат қ ан а ң ыз т ү рлерін іздейді. Ол ү шін Текес, М ұ зарт бойында ғ ы т ү кпір-т ү кпірде жат қ ан ауылдар ғ а ә дейі іздеп барады. Маусымны ң бас кезінде Т ұ лпартасты жайлап отыр ғ ан Боранбайды ң ү йінде екі к ү н жатып, қ ыр ғ ыз хал қ ыны ң ж ұ ртшылы ғ ы, рухани тіршілігі туралы онымен емін- еркін әң гімелеседі, -деп жазады.

НАЗАРЛАРЫ Ң ЫЗ Ғ А РАХМЕТ !!!