Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысы Зерттеу сұрағы:1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс неліктен бүкілхалықтық писать аллоды? XX ғасыр басындағы Қазақстандағы қоғамдық - саяси процестерге баға беру 1916 жылғы ұлт - азаттық көтерілістің тарихи маңызын анықтау және тұлғалардың рөліне баға беру Мақсаты: Қазақстандағы қоғамдық - саяси процестерге баға береді 1916 жылғы ұлт - азаттық көтерілісітің маңызын анықтап, тұлғалардың рөліне баға береді Бағалау критерийі

Көтерілістің себебі: 1916 жылғы 25 маусымдағы патша Жарлығы бойынша, қара жұмысқа 19-дан 43 жасқа дейінгі еңбекке жарамды барлық ер адамдар алынуға тиіс болатын. Түркістан мен Дала өлкесінен 500 мыңнан астам жігіт алу көзделді. М.Дулатұлы айтқандай: «Жұрт сеңдей соғылды, түнде ұйқыдан, күндіз күлкіден айырылды» жылғы 23 тамызда генерал-губернатор А. Куропаткиннің құпия бұйрығымен қара жұмысқа шақырудан босатылғандар: - - болыстық, ауылдық басқармалардың лауазымды адамдары; - Жергілікті бұратаналардан шыққан төменгі полициялық шенділер; - Имамдар, молдалар мен мүдәрістер; ұсақ несие мекемелеріндегі есепшілер; - Үкімет мекемелеріндегі жоғары лауазымды жергілікті бұратаналар; - Дворян және ата - бабаларынан, сендай ақ жеке басы құрметті азамат құқықтарын пайдаланатын жергілікті ұлт өкілдері.

Көтеріліске шыққан халық бірінші кезекте отарлауға дейінгі дәстүрлі мемлекеттік басқару жүйелерін қалпына келтірді. Ырғыз, Торғай уездерінде дала ақсүйектерінің 9 өкілі хан көтерілді. Ақмола облысының Ерексай және Әйелді болыстарында хан және 4 қазы сайланды. Шерубай - Нұра болысында - Нұрлан Қияшев, Қарашақ болысында Оспан Шоңов хан болып жарияланды. Верный уезінің Жайымтал болысының ханы болып Бекболат Әшекеев сайланды. Ел бегі әкім, сот алқасы жасақшы, қазына билеуші қазынашы, көтерілісшілер армиясының қолбасшысы сардарбек тағайындаллоды. Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы: «Тыңдаңыздар, қан төкпеңіздер, қарсыласпаңыздар»,деп жажды. Қозғалыстың басты күші: қарапайым халық Революцияшыл топ өкілдері - Ә.Жангелдин, А.Иманов, Т.Бокин, Б.Әшекеев, Ж.Мәмбетов қара жұмысқа барудан бас тартып, халықты көтеріліске шақырды. Либераллодық-демократиялық зиялылар - Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов патша үкіметімен келісімпаздық (компромистік) бағыт ұстанды

Токаш Бокин

Ірі орталықтарының бірі Жетісу. Жетісудың генерал-губернаторы М.А.Фольбаум жергілікті казактардан жазалау отрядтарын ұйымдастыру үшін казак станицаларына асығыс түрде винтовкалар мен патрон дар жіберді. Көтерілісшілер телеграф желілерін қиратып, пошта станцияларына, болыс ауылдарына, жазалаушы отрядтарға шабуыл фасады. 10 мыңнан астам қырғыз қазақ көтерілісшілері Тоқмақты қоршады жылғы тамызда 5 мыңнан астам көтерілісші жазалау отрядын талқандап, Қарқара жәрмеңкесін басып аллоды. Б.Әшекеев, Т.Бокин (Верный уезі), Ж.Мәмбетов, Ұ.Саурықов (Қарқара) т.б. басқарды. Түркістан өлкесінде 347 адам атылды, 168 адам жер аударылды. Жетісуда көтеріліс жасаған ауылдардың 238 мыңнан астам халқы Қытайға ауып кетуге мәжбүр баллоды.

Торғай Торғай уезінің ханы болып Ә.Жанбосынов сайланды. А.Иманов көтерілістің сардарбегі болып сайланды жилы кыркүйекте А.Иманов үлкен жасақ құрып, оларды әскери өнерге үйретті. Жалпы саны 20 мыңға жетті. Қазан айының соңында А.Иманов бастаған 15 мың көтерілісші Торғай қаласын қоршады. Амангелдінің серігі, атақты морген Кейкі батыр жасағы жігіттерінің құйындай ұйытқып жасаған шабуылдары жазалаушылардың зәресін ұшырды. Патша өкіметі көтерілісшілерден аяусыз кек аллоды ға жуық адам жазаланды. Сипаты отаршылдыққа қарсы. ІҮ Мемлекеттік Думаның мінберінен А.Ф.Керенский жазалаушыларды әшкерелеп, патша үкіметін және Түркістан мен Дала өлкесінің отаршыл әкімшілігін сынға аллоды.

Амангелды Иманов Алиби Жангильдин

Қостанай социал демократиялық ұйымдарын құрушылардың бірі публицист С.Ужгин «Қарабалықтағы оқиғалар туралы сөз» денег үнқағазын шығарды. Торғайда Никита Кротов көтерілісшілерді соғыс өнеріне үйретіп, өзі жазалаушыларға қарсы шайқастардың бірінде қаза тапты. Көтерілістің Қарқара ошағын ұйымдастырушылардың бірі Е.Е.Курев баллоды. Кәсіпкердің қызы Софья Вербицкая көтерілісшілер жағында шайқасты жилы Қазақстан жеріндегі қазақтардың саны жарты миллионға жуық кеміді. Жеңілу себептері: бытыраңқылық, ұйымшылдықтың жетіспеуі, арақатынастың тұрақты болмауы. Ұлттық демократиялық зиялылар қатарында да бірлік болмады, кейбір бай феодал дар, хандар көтерілісшілер мүддесін ескермеді.

Жазалау шаралары: Б.Әшекеев Боралдай асуында жұрт аллодында дарға асылды. Жәмеңке Мәмбетов абақтыға қамалып, басқа да 12 басшымен бірге азаптап өлтірілді. Тарихи маңызы: қазақ халқының ұлшттық сана сезімінің өскендігін көрсетті. Әлихан Бөкейханов былой деп жажды: «Қазақ қырғыз осы көтерілісте көп адамын өлтіріп, шаруасын күйзелтсе де, келешекке қандай ел екенін білдірді».

1 тапсырма: Төмендегі сұрақтарға жауап бер « Неліктен ұлт зиялылары екіге бірікті ?» сұрақ бойынша өздеріңіздің пікірлеріңізді айтып дәлелдеңіз. Дескриптор : оқушылар өздерінің пікірлерін дәлелдейді. Революцияшыл топ өкілдері Мен осы топ өкілдерін қолдаймын, себебі Либераллодық - демократиялық Мен осы топ өкілдерін қолдаймын, себебі

2. тапсырма: 1916 жылғы көтерілісті ұйымдастырған тұлғалардың рөлін салыстырып баға беріңіздер. Дескриптор: Тұлғалардың рөлін салыстырып баға береді. Венн диаграмма А.Имановтың рөлі Ж.Мәмбетовтың,Т.Бокинның рөлі, Б.Әшекеевтің,Ұ.Саурықовтың рөлі