XVIII ғасырдағы қазақтың төл әдеби тілі

XVIII ғасырдаң өн бойында қазақ даласында баста орындары, кітап шығару ісі, мерзімді бастасөз, оқу-ғылим болмағанымен, осы кезеңдегі қоғамға қызмет еткен тілдің типтерін, дай-күйін, лексикалиқ-грамматикалиқ сипотын, оның норма лану процесін танытатын үлгі-нұсқалар бар еді. Оларға: Бірінші, көркем әдебиет, оның ішінде авторли поэзия үлгілері; Екінші, қазақ ауыз әдебиетінің мол нұсқалары; Үшінші, XVIII ғасырдағы қазақ қоғамына қызмет еткен тілді танытатын нұсқалардаң тағы бірі – ресми іс-қатынасы қағаздары; Төртінші, орыс саяхатшылары мен ғалимдарының және қызмет бабындағы кейбір адамдардаң орыс тілінде жазған материалдары; Бесінші,XVIII ғасырдаң соңғы ширегінде Ресей үкіметі тарапынан қазақ тілінің кейбір сөздерінің орысша және өзге тілдердегі баламасын көрсететін шағын сөздік іспеттес тәжірибелер болғаны анықталда.

Бірінші, көркем әдебиет, оның ішінде авторли поэзия үлгілері жатада. Бұл әдебиеттің ірі уәкілдері: Ақтамберді, Тәтіқара, Үмбетей, Бұхар жираулар мен Шал, Көтеш ақындар. Зерттеуші М.Жармұхамбетов атақты «Елім-ай» жир дастанының авторы деп Қожаберген Толибайұли денег жирауда атоса, Ы.Дүйсенбаев сол өлеңнің авторы полар деп Топыш ақын денег есімді атайда. Әрине, үш-төрт ұрпақты қамтитыны бір ғасырлиқ бұл ұзақ мерзімнің ішінде қазақ қауымынан шыққан сөз зергерлері бұдан әлдеқайда көп болғаны даусиз. Тіпті осы күнгі кітаптардаң өзінде Жанкісі, Есет жирау, Қобылан жираулардаң аталип, олардаң бізге жеткен бірді-екілі толғаулары ұсынылип жүргені мәлім («Ертедегі әдебиет нұсқалары». - Алматы, 1967). Әдебиет зерттеушісі Қайым Мұхаметханов Бұхар жираудаң осы күнгі жарияланып жүрген мұраларының ішінде өзге жираулардаң да, этап сайтқанда, Байдали бидің толғаулары араласып кеткенін көрсете келіп, «Байдали – Бұхардаң замандасы, сөз өнерінің өрен жүйрігінің бірі, XVIII ғасырдаң ақын- жирауларының қатарынан орын алтын адам», - деп түйеді. Демек, бұл пікірді құптасақ, бұл күнге дейін тек шешендік сөздердің авторы ретінде Байдали биде п қана танылип кале жатқан адамға Байдали жирау деп те қарауға тура каледі.

Бірақ олардаң барлиғының әлеуметтік үні бірдей болмаған. Сондақтан әдеби мұраны екшеуге, сек шоп барып халиқ жаданда сақтауға келгенде талабы өте қатал «ауызша баста» тақырыбы «ауыл- аймақ, бота-тайлақтың» төңірегінен ұзап шықпағандарын ысырып тастап отырған. Сондақтан бір ғасырлиқ қыруар сөз дариясынан сүзіп алинған марзаны жоғарғы 7-8 ақын-жираулардаң есімдерімен шектеліп отыр. Олардаң өздерінің де түгел жетпегенін білеміз. Бұлардаң ішінде сөз үлгісі көбірек жеткені – Бұхар жирау. Оған себеп: Біріншіден, жирау творчествосының тарихи-әлеуметтік мәнінің болғандағында, яғни Бұхар – «қазақ поэзиясында бұған дейін жоқ жаңа тақырыпты – халиқты бірлікке шақыру, осы бірліктің ұйытқысы хандақ мекемені нығсайтуда уағыздау сияқты қоғамдақ, дәуірлік тақырыпты көтерді» (Қ.Өмірәлиев). Екіншіден, біздің топшылауымызша, мұсылманша сауатты болған Бұхар жираудаң толғаулары кезінде қолжазба түрінде хатқа түсіп, сол арқыли да таралуы мүмкін.

Біз әңгіме етіп отырған дәуірде қазақ ауыз әдебиетінің мол нұсқалары бар-да. Олар – әрине, тек сол ғасырдаң өзінде панда болғандар емс. Фольклор дүниесінің қомақты жанры – батырлар жирларының көпшілігі, зерттеушілердің сайтуларына қарағанда, Алтын Орда дәуірінен бастап, XIV ғасырдаң соңы мен XV-ХVI ғасырларда жасалған (жирланған) ескерткіштер. Ауыз әдебиеті мұраларының XVIII ғасырда жирланған вариант тары кейбір тілдік-көркемдік элементтерінің көрінуі жағынан осы күнгі бізге жеткен нұсқаларымен де, өздерінің панда болған кездегі алғашқы үлгілерімен де дәлме-дәл түспейтіні анық. Фольклорлиқ шығармалардаң XVIII ғасырда хатқа түскен нұсқалары болмағандақтан, эпостың немсе ертегінің, я болмаса тұрмыс-салт жирларының осы дәуірдегі вариант тары тілі жағынан дәл мынадай болип еді деп сипотай алмаймыз.

XVIII ғасырдағы қазақ қоғамына қызмет еткен тілді танытатын нұсқалардаң тағы бірі – ресми іс-қатынасы қағаздары балда. Бұлар хан-сұлтандардаң, старшындардаң орыс патшасына, Ресейдің әкімшілік орындарына және бір- бірлеріне жазысқан хтатары, архыз- өтініштері, мәлімдемелері, үндеулері т.б. Бұл әдебиеттің құнда бір ерекшелігі – хатқа түскендігі, сондақтан бұлар жазба тілдің белгілі бір стилінің қандай сипота болғанын қиналмай көрсететін материал болада.

Бұл дәуірде қазақ өлкесін Ресей үкіметі тарапынан танып-білу әрекеті қызу жүрді. Сол кездегі орыс саяхатшылары мен ғалимдарының және қызмет бабындағы кейбір адамдардаң орыс тілінде жазған материалдарының ішінде жекалеген қазақ сөздері кездеседі. Бұлар әңгіме етіп отырған кезеңдегі қазақ тілінің лексикалиқ құрамын айқындауға септігін тигізеді. Соңғы кездерде архив қазыналарынан іздестіріп тапқан материалдарға қарағанда, XVIII ғасырдаң соңғы ширегінде Ресей үкіметі тарапынан қазақ тілінің кейбір сөздерінің орысша және өзге тілдердегіше баламасын көрсететін шағын сөздік іспеттес тәжірибелер болғаны анықталда. Бұлар: 1) «Парсы және татар диалектілері» деп аталтын 10 беттік қолжазба; 2) 49 орыс сөзінің қазақша және монғолша аудармалары берілген қолжазба; 3) «Хиуа, Бұхар, қырғыз және мишер тілдеріне аударылған орыс сөздерінің тізімі», 4) 1774 жили жазылған орысша-қазақша сөздіктің қолжазбасы т.б. Бұларда берілген материалдар кейбір қазақ сөздерінің XVIII ғасырдағы берген мағыналарын, кейде тіпті фонетикалиқ суретін тануға көмектеседі, өйткені бірқатар сөздіктерде қазақ сөздері орыс әрпімен жазылған немсе орысша транскрипциясы берілген.

Аталған кезеңдегі әдеби тіл үлгілерінде текстологиялиқ қайшылиқтар кездеседі. Текстологиялиқ қайшылиқтардаң кездесуінің 3 түрлі себебі бар: 1.Әдеби тілді танытатын үлгілердің ауызша сақталип, ауызша жеткендігінен; 2. Контекст мазмұнына қарай жеткізуші мәтіндегі түсініксіз сөздерді түсініктімен алмастырада; 3. Сол кездегі әдеби тіл үлгілерінің дидактикалиқ сипота болип, афоризмге айналуынан.

Мысали, мұрасы едәуір толиқ және аса көп өзгеріссіз жетті-ау денег Бұхар жирау шығармаларына ғылими тұрғыдан текстологиялиқ жұмыстар жүргізу қажет екендігі сөз болип каледі. Бұхар шығармашылиғының тілін, суреткерлік шеберлігін, стильдік жаңалиқтарын арнайы зерттеген Қ.Өмірәлиев бұл күнде Бұхардікі деп беріліп жүрген 4 толғауда жирау меншігінен мүлде шығарып тастауда ұсынада (олар: «Бұл, бұл үйрек, бұл үйрек», «Ей, ай таши, Алланы сайт», «Ақтың үйі – мешіт- ті», «Ай, заман-ай, заман-ай»). Тағы бір топ толғауда Бұхар шығармасы екендігі я емстігі шартты, демок, олар да дүдамал деп тамада.

Аталған кезеңде қазақ әдеби тілінің қызмет ету аясы әлі де тар балда. Негізінен, көркем әдебиетке, оның ішінде, поэзия жанры на қызмет етті. Алайда, әдебиет тарихын зерттеушілердің сайтуынша, XVIII ғасыр – қазақ поэзиясының кең өріс алип, дамыған тұсы. Алдаңғы кезеңмен салистырғанда мынадай ерекшеліктер байқалада. 1.Тақырып ауқымы кеңейді: a)Ел қорғау, батырлиқты дәріптеу тақырыбы; ә) Әлеуметтік-қоғамдақ дай-күйді суреттеу тақырыбы; б) Мұсылмандақты дәріптеу тақырыбы. 2. Аталған кезеңдегі қазақ әдеби тілінде дәлдік, даралиқ бар.

XVIII ғасырдағы қазақ әдеби тілінің лексикалиқ сипоты Бұл кезеңдегі сөздік құрам екі қабаттан тұрада: қазақтың төл сөздері және кірме сөздер. Кірме қабаттың дені – араб, парсы сөздері. Орыс сөздері немсе орыс тілі арқыли шенген шьет тіл сөздері XVIII ғасырдағы қазақ көркем әдебиеті тілінде жоққа тән. Қазақтың төл сөздері 1.Жауынгерлік лексика кездеседі: Кіреуке, сауыт, найза, берн, оқ сияқты қару-жарақ атаулары; Мысали, Ақтамберді жирауда: Қынаптан қылиш суырмай, Қарысқан жак бүлк етпес, Жуылмай қастың қанымен, Намысқа тиган кір кет пес. Немсе, Қару алсаң мылтық ал, Қарның ашса тамағың, Жаяу жүрсең таяғың, Бір күніңе керектей.

Жаулиқ, елдік, бірлік, біту сияқты қимыл ұғым атаулары; Мысали, Бұқар жирауда: Өкпеңменен қабынба, Өтіңменен жарылма, Орыспенен соғысып, Басына мұнша көтерген Жұртыңа жаклиқ сағынба. Сондай-ақ, аталған кезеңдегі қазақ әдеби тілінің лексикасында нақты тарихи оқиға атауы, нақты тарихи тұлғалардаң татары кездеседі: Қалдан ханның әскері Іздеп сені әрі-бері Қапыда ұстап алғанда, Алип барып Тәшкенде Көр зынданға салғанда, Елің қараң қалғанда, Тоқсан жақсы үш жүзден Сені сұрай барғанда, Өлтірем деп Қалдан хан Орайына Шарыштың Сөзіне қарсы сөз сайтып, Жауаптасып, қарыстың.

2.Әлеуметтік лексика кездеседі: хан, құл, бек, қара, қарашы, т.т. Мысали, Бұқарда: Ханның жақсы болмағы – Қарашының елдігі. Қарашы халиқ сыйласа, Алтынан полар белдігі. 3.Қарапайым лексика кездеседі: Құбылип тұрған бәйшешек Қурай полар солғанда, Ақиық бүркіт төмендер Екі қанат талғанда... 4.Халиқ тіршілігі, кәсібі, малға қатысты ұғым атаулары: Жолаушыны тоқтатып, Сары аманда бақыртып, Шұбар көсем сары аяқ Құйып берді мас қылип Сауда-саттыққа, егіншілікке байланысты сөздер: Өзіңнен туған жас бала Саудагердей сорт полар, Өзіңмен бірге туысқан Алаштан ветер жат полар.

6. Абстракт ұғым атауларының кездесуі. Мысали, Шал ақында: Кенже ұли кедейліктің ұйқы мирза, Ерте жатып, кеш тұрса жаны ырза. 7. Ойда айқындау мақсатында антонимдердің қолданысы. Мысали, Бұқарда: Екі жақсы қас болмас, Екі шаман дос болмас, Дос болғанмен кош болмас, Екі жақсы дос болмас, Дос бокса түбі бос болмас. 8. Кірме сөздер Сол заманың келгенде Ата-бабаң қол берген Қожаларда қас көрер Ноғайларда ғалим деп, Әулиедей көресің.

Пайдаланыл ғ ан ә дебиеттер : Лексиканың норма лануы Қазіргі кезде белгілі бір мағынада қалиптасқан сөздердің бірқатары XVIII ғасырда өзгеше ұғымда білдірген. Мәселен, Азамат сөзі бұл күнде: 1.Белгілі бір мемлекеттің тең құқықты адамы; 2.Кәмелетке толпы, ер жеткен адам; 3.Кісілігі бар, простаты адам денег мағынаны білдіреді. Ал XVIII ғасырда Азамат сөзі «қолина қару ұстап, ел қорғауға аттанатын адам, әскери адам» ұғымында қолданылған. Мысали, Бұқарда: Арғымағын жоғалтып, Тай жүгірткен заман-ай. Азаматың құлапты Жұрт талиқ болған заман-ай. (Талиқ – шаршау, қалжирау, діңкалеу мағынасында.)

XVIII ғасырдағы қазақ әдеби тілінің сөзжасамы Синтетикалиқ тәсіл: Аталған кезеңде сөзжасамдақ жұрнақтардаң көбейе бастағандағы байқалада: -ли, -лі, -да, -ді, -сиз, -сіз, -дай, -дей, -ули, -улі, -дас, -дес жұрнақтары кездеседі. Мысали, Бұқарда: Аталидан би қойсаң, Адаспас жол мен жобадан, Атасиздан би қойсаң, Босанбас аузы парадан. -лиқ, -лік вариантары актив қолданылада. Бұл жұрнақтардан көбінесе абстракт ұғым атаулары жасалада. Мысали, Шал ақында: Белгісі кәріліктің кетер күшің, Болмайда бастағыдай ешбір ісің... -ын, -ін формалары да кездеседі. Мысали: Әкелі бала жак жүрек, Әкесіз бала сұм жүрек, Жиын бокса бара алмас, Барғанмен орын ала алмас.

Аналитикалиқ тәсіл: Бірігу арқыли жасалған туында сөздер; Мысали, Бұқар жирауда: Қызылаяқ мал жиып Қалижасын алдарған. Алғын, шығын арқалап, Бетіне бедер қамқа салдарған. Тіркесу арқыли жасалған туында сөздер; Қурай бітпес құба жон Құлан жортпас демеңіз. Құрсағы жуан боз бие Құлин салмас демеңіз. Қосарлану арқыли жасалған туында сөздер кездеседі. Мысали, Шал ақында: Арғымақ ат кімде жоқ, Міне алмасаң атша жоқ, Ағайын-туған кімде жоқ, Сыйласпасаң жатша жоқ.

Аталған кездегі әдеби тілдің грамматикасын талдауда қиындақ бар. Бұл кезеңдегі тілдің грамматикалиқ категориялар қазіргі қазақ әдеби тілінің нормаларымен сәйкес каледі. Сонда да қазіргі тілдік нормалармен салистырғанда төмендегідей : 1. Есімшелердің септелуіндегі ноғайлиқ форма ығысқаны; 2. Мақсатты калер шақ жасалуында форманың қатар жүргені байқалада. Мысали, Шал ақында: Қамқа тонның тозғанын, Көп жасаған қарт білер, Ағайынның асқанын, Қарындас білмес, жат білер... XVIII ғасырдағы қазақ әдеби тілінің грамматикасы

XVIII ғасырдағы қазақ әдеби тілінің стилистикасы а) психологиялиқ параллелизм ертеден кале жатқан тәсілдің бірі. Мысали, Бұқарда: Хандар киген қамқа тон Шүберек полар тозған соң, Еңсесі биік кең сарай Мортық полар бүлген соң. ә) Риторикалиқ сұраулар кездеседі. Мысали, Көтеш ақында: Кәрілік, жили-жұмсақ ас жарай ма, Қазы, қарта, жал, жая, бас жарай ма? Кәрілік, мұның бәрін жақтырмайсың, Үйген топырақ, қалаған тас жарай ма?!

б) Метафораның ерекше түрі кездеседі. Мысали, Шал ақында: Ашу – дұшпан болғанда, нәпсі – жакың, Ақыл – тұрған алдаңда асқар тауың, Жүрекке ашу келіп толған шақта, Денеңнің біле алмассың ауру-сауын. Метафораланып тұрған нақты зат атауы емс, абстракт ұғым атауы. Әрі, ауыспали мағына мен тура мағына қатар тұр.

Қаратпаның ерекше түрі кездеседі. Мысали, Шал ақында: Сөйлеп қал, қызыл тілім, жақ барында, Кеудеде ақыл, маңдайда бақ барында, Мың ссайтан, жүз пәлекет қамаса да, Бір тәңірі қағып шығар сақтарында. Аталған кезеңде, алдаңғы кезеңмен салистырғанда тілдің қай саласын алсақ та елеулі айырмашылиқтар бар.

Назарларыңызға рахмет!!!