Сын есім Сын есім – дегеніміз заттың түрін, түсін, сапасын, салмағын, көлемін білдіретін сөз табы. Сұрақтары: қандай? Қай? - презентация

1 Сын есім

2 Сын есім – дгеніміз заттың түрін, түсін, сапасын, салмағын, көлемін білдіретін сөз табы. Сұрақтары: қандай? Қай?

3 Тұлғасына қарай НегізгіТуында Түбір сын есім. (сары, таза, тәтті, терең) Жұрнақ жалғану арқылы жасалған сын есім. (Көшпелі, оқымысты)

4 Құрамына қарай ДараКүрделі Бір ғана сын есімнің сындақ белгіні білдіруі. (ақ, бойшаң, жасыл) Тіркескен және қосарланған сын есімнің сындақ белгіні білдіруі. (ақ киімді, қара торы)

5 Мағынасына қарай СапалықҚатыстық Сындақ белгіні анықтайтын төл сын есім. (сұр, қызылдоу, үлкен) Басқа сөз таптаринан жасалған туында сын есім. (бойшаң, өнерлі)

6 Туында сын есім жасайтын жұрнақтар Есім сөздерден сын есім жасайтын Етістіктен сын есім жасайтын

7 Есім сөздерден сын есім жасайтын жұрнақтар ЖұрнақМысал 1.-лы, -лі, -да, -ді, -ты, -ті; 2.-сиз, -сіз 3.-ғы, -гі, -қы, -кі 4.-лық, -лік, -тық, -тік, -дақ, - дік; 5.-шил, -шіл 6.-шаң, -шаң 7.-дай, -дей, - тай, -тей; 8.-қой, -қор, -паз, -кер, -гер; 9.-и, -ы, -і 1.Далалы, орманлы; 2.Баласиз; 3.Жазғы, ішкі; 4.Балалық; 5.Кэкшіл; 6.Бойшаң; 7.Тастай, судай; 8.Сәнқой, әуесқой; 9.Тарихи, қазақы

8 Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақтар ЖұрнақМысал 1.-ғақ, -гэк, -қақ, -кэк, -ақ, -эк; 2.-ық, -ік, -к, -қ; 3.-ғыш, -гіш, -қыш, -кіш; 4.-ғыр, -гір, -қыр, -кір; 5.-шақ, -шэк; 6.-ында, -інді, -нда, -нді; 7.-малы, -мелі, -палы, -пелі, -балы, - белі; 8.-ымда, -імді, -мда, -мді; 9.-аған, -ген; 10. -улы, -улі; 11.-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе; 12.-ыңқы, -іңкі, -ңқы, ңкі. 1.Жабысқақ, үркэк 2.Ашақ, асқақ 3.Білгіш, айтқыш 4.Тапқыр, алғыр 5.Ұялшақ 6.Асыранда, үйінді 7.Созбалы, аспалы 8. Шыдамда 9.Қабаған 10. Ілулі, асуры 11. Қызба, бөспе 12. басыңқы, көтеріңкі

9 Сын есімнің шырайлары Екі заттың сын - сипатының бір – бірінен артық немесе кем экенін көрсету үшін шырай қолданылада.

10 Шырай Жай шырай Салыстырмалы шырай Күшайтпелі шырай Асырмалы шырай

11 Жай шырай Шырай түрлерінің бәріне негіз болада, оның арнайы грамматикалық көрсеткіштері, қосымшалары жоқ, түбір күйінде болада.

12 Салыстырмалы шырай Бір заттың сындақ белгісін экінші затпен салыстырғанда кем не артық экенін білдіретін шырайдаң түрі. Жасалу жолдары: 1.-ырақ, -ірэк, -рақ, -рэк (кішірэк) 2.-лоу, -лоу, -доу, -дэу, -тау, -тау (ақтау) 3.-қыл, -ғыл, -қылт, -ғылт, -ғылтым (сұрғылтым) 4.-аң, -шил, -шіл, -қай, -ғыш, -шілтім, -ілдір, -ша, -ша (ақшил, бозаң)

13 Күшайтпелі шырай Белгілі бірсындақ белгінің бір нәрседен өте артық не өте кем экенін білдіретін шырайдаң түрі. Ол сын есімнің алданан күшайткіш буынның қосылуы арқылы жасалада: сап – сары.

14 Ескерту: Ақ, көк сөздерінің күшайтпелі шырай түрі төмендегідей болада: аппақ, көкпеңбэк.

15 Асырмалы шырай Сын есімнің күшайткіш үстауімен (тым, өте, ең, аса, нақ т.б.) тіркесуі арқылы жасалада. Мысалы: тым аур, аса әдемі

16 Сын есімнің сөйлемдегі қызметі: Сын есім сөйлемде негізінен анықтауыш болада. Қырдағы қызыл – сары гүлдер көздің жауын алада. Заттанған сын есім актау септігінде тұрып, бастауыш болада. Сыпайы сырын сақтар, әдепті арин сақтар. Заттанған сын есім септеліп, толықтауыш болада. Жақсыдан үйрен жаманнан жирен. Сын есім етістіктің алданда келіп, іс – әрэкеттің сыны білдіріп, пысықтауыш болада. Ол бүгін көңілді жүр. Сын есім сөйлем соңында жіктеліп немесе заттанып келіп, баяндоуыш болада. Сен үйдің үлкенісің.

17 Сын есімнің заттануы Сын есім өзінің сындақ мағынасын сақтап, оның үстіне заттық мағынаға да ие бола алада және сөйлемде зат есім қызметін атқарада. Оны сын есімнің заттануы (субстантивтенуі) деп атаймыз. Мысалы күштімен алыспа, үлкенді сыйла.

18