Еліктеуіш с ө здер. Еліктеу сөздер табиғат құбылыстары мен жан- жануарларда болатын әр алуан дыбыстарға және олардың сын-сипат, қимыл-әрекеттеріне еліктеуден. - презентация

1 Еліктеуіш с ө здер

2 Еліктеу сөздер табиғат құббылыстары мен жан- жануарларда болатын әр алуан дыбыстарға және олардың сын-писать, қимбыл-әрекоттеріне еліктеуден туған сөздер. Қазақ тілінде еліктеу сөздердің екі түрі бар: еліктеуіш сөздер және бейнелеуіш сөздер Еліктеуіш сөздер деп табиғатта ұширасатын сан алуан құббылыстар мен заттардың бір-біріне қақтығысу-соқтығысуларынан туатын дыбыстарды, сендай-ақ, жан-жануарлардың дыбысталу мүшелерінен шығатын әр түрлі дыбыстарды месту қабілоті арқбылы қаббылдаудан болған және сол түсініктердің атаулары есебінде қалаптасқан сөздерді айтамыз.

3 Еліктеу с ө здер Бейнелеуіш Дыбысты қ еліктеуіш с ө здер

4

5 Еліктеуіш сөздердің дыбыстық ерекшеліктерін сөз откенде, үш түрлі мәселе ескерілуге тиіс: дыбыстық құрамы, буын жігі, ай тбылу сырғағы. Еліктеу сөздердің дыбыстық құрамында, демок, олардың дыбыстарының тіркесуінде белгілі бір ізге түсіп қалаптасқан әрі орнықты, әрі жүйелі заң бар дуге болады. Оған еліктеу сөздердің, мысалы, мынадай үлгілері айғақ. Арс, барс, гүрс, дүрс, марс, тарс, тсырс т. б. Борт, борт, күрт, кірт, морт, сорт, ссырт, шарт, ширт т. б. Жап, жып, лап, лап, сап, сыпььь, тап, топ, топ, шоп т. б. Барқ, ббылқ, жарқ, зсырқ, зірк, күрк, қорқ, рк т. б. Аңқ, еңк, дөңк, дүңк, діңк, күңк, қаңқ, қоңқ, саңқ, сұңқ, шаңқ, шіңк, ыңқ т. б. Ббылқ, кілк, қолқ, қбылқ, солқ, селе т. б. Балп, болп, ббылп, элп, жала, жэлп, жбылп, сало, сбылп, шарп, шолп, шбылп, үлп т. б. Жамп, күмп, қомп, темп, темп, сымп т. б. Даң, дүң, тың, қаң, құң, маң, шаң, шұң, шың т. б. Ар, ббыл, дар, дсыр, дір, күр, қор, қсыр, ссыр, шар, шир т. б. Баж, быж, бұж, гүж, күж, қыж, шарж, лыж т. б. Ақ, бақ, бық, қақ, қық, сақ, тық, шақ, шық т. б. Жалт, жбылт, кілт, қбылт, мбылт, сбылт, тал, тбыл т. б. Гу, ду, зу, лоу, сау, су т. б. Барп, бора, қорп, серп, тара, тсырп т. б. Еліктеуіш сөздердің дыбыстық ерекшеліктерін сөз откенде, үш түрлі мәселе ескерілуге тиіс: дыбыстық құрамы, буын жігі, ай тбылу сырғағы. Еліктеу сөздердің дыбыстық құрамында, демок, олардың дыбыстарының тіркесуінде белгілі бір ізге түсіп қалаптасқан әрі орнықты, әрі жүйелі заң бар дуге болады. Оған еліктеу сөздердің, мысалы, мынадай үлгілері айғақ. Арс, барс, гүрс, дүрс, марс, тарс, тсырс т. б. Борт, борт, күрт, кірт, морт, сорт, ссырт, шарт, ширт т. б. Жап, жып, лап, лап, сап, сыпььь, тап, топ, топ, шоп т. б. Барқ, ббылқ, жарқ, зсырқ, зірк, күрк, қорқ, рк т. б. Аңқ, еңк, дөңк, дүңк, діңк, күңк, қаңқ, қоңқ, саңқ, сұңқ, шаңқ, шіңк, ыңқ т. б. Ббылқ, кілк, қолқ, қбылқ, солқ, селе т. б. Балп, болп, ббылп, элп, жала, жэлп, жбылп, сало, сбылп, шарп, шолп, шбылп, үлп т. б. Жамп, күмп, қомп, темп, темп, сымп т. б. Даң, дүң, тың, қаң, құң, маң, шаң, шұң, шың т. б. Ар, ббыл, дар, дсыр, дір, күр, қор, қсыр, ссыр, шар, шир т. б. Баж, быж, бұж, гүж, күж, қыж, шарж, лыж т. б. Ақ, бақ, бық, қақ, қық, сақ, тық, шақ, шық т. б. Жалт, жбылт, кілт, қбылт, мбылт, сбылт, тал, тбыл т. б. Гу, ду, зу, лоу, сау, су т. б. Барп, бора, қорп, серп, тара, тсырп т. б.

6 Екі дыбысты еліктеу сөздер Үш дыбысты еліктеу сөздер Төрт дыбысты еліктеу сөздер Гу, ду,арс, лап, лап, лап, сап, сыпььь, барс, гүрс, марс, тарс,тсырс, борт, ар, ақ, тап, топ, ірк, аңқ, еңк, ыңқ, борт, күрт,кірт, морт,сорт,ссырт, зу, су, үлп, элп, ббыл, дір, дсыр, күр, шарт,ширт, барқ, ббылқ, жарқ,зсырқ, қор, қсыр, ссыр, шар,даң, дүң, зірк,күрк,қорқ, дүңк, діңк, күңк, тың, қаң, құң, маң, шаң, шұң, қаңқ, қоңқ,саңқ, сұңқ, шаңқ, шіңк, шың, баш, быж, бұж, гүж,куш, шбылп, дамп,кілт, күмп, темп, темп қыж, шарж,лыж, бақ, бық, қақ, қық, лоу, сау т.б. қбылт, мбылт,сбылт, тал, тбыл,жаль, жбылт т.б. Еліктеу с ө здерді ң дыбысты қ құ рамы

7 Еліктеу сөздер тұлғасына қарай негізгі және туынды болап бөлінеді: 1)Негізгі еліктеу сөздер - бөлшектеуге келмейтін түбір еліктеу сөз. Мысалы: морт,күрс,селе. 2)Туынды еліктеу сөздер -аң,-ең,-ың,-ің,-ң сөз тудсырушы жұрнақтары жалғануы арқбылы жасалады. Мысалы: ағар-аң, қызар-аң, иір-ең, элп-ең, қиса-ң, думала-ң, жайқа-ң, жбылт-ың, рыж-ың кірж- ің Еліктеу сөздер құрамына қарай дара және күрделі болап бөлінеді: 1) Дара еліктеу сөздер - бір ғана түбірден (негізгі,туынды) жасалған негізгі сөз. Мысалы:тарс,күмп,жымың, тұрс, күрс, жбылт, жаль т.б. 2) Күрделі еліктеу сөздер - екі сөздің қосрлануынан және қайталануынан жасалған немесе көмекші отістікпен (от-) тіркесіп жасалған сөз. Мысалы: тарс-тұрс,қисаң-қисаң т.б Мсырс отіп күлді. 2. Еліктеу сөздердің жасалу жолдары. Еліктеу сөздерден жұрнақ арқбылы басқа сөз таптары да жасалады: 1. Туынды зат есім жасайтын жұрнақтар –был, -іл, -л, -ғсыр, -гір (сырбыл, ссырбыл, гүріл), 2. Туынды отістік жасайтын жұрнақтар –ира, -іре, -да, -де (желбіре, салббыла, күркіре, бұраңда), 3. Туынды сын есім жасайтын жұрнақтар –сыр, -ақ, -ек, -іш, -ық (жбылтсыр). Еліктеу сөздердің сөйлемдегі негізгі қызмоті – пысықтауыш. Мысалы: Қатты желден ағаш бұтақтары шарт-шұрт сынды. Еліктеу сөздер анықтауыш қызмотін де атқарады. Мысалы: Әкесінің қасына ере келген жалоба-жұлба қара баланы көріп, үйдегілер таңсырқай қарады. Еліктеу сөздер көмекші отістіктермен тіркесіп келіп, баяндауыш қызмотін атқарады. Мысалы: Сейіт күтпеген сөзге селт отті.